Ptaki Ziemi Namysłowskiej #52

Nadspodziewanie sporo czasu upłynęło od publikacji ostatniego artykułu z naszej serii ornitologicznej. Ponad rok temu zamieściliśmy tekst, którego bohaterem był jeden z najbardziej znanych skrzydlatych drapieżników. Dziś w centrum uwagi znajdzie się szczygieł – ptak, którego dieta jest w znacznej mierze roślinna.

Zasięg występowania i polska populacja

Szczygieł (Carduelis carduelis) jest ptakiem szeroko rozpowszechnionym w Europie i Azji. Nie występuje jedynie w regionach arktycznych, południowej części Półwyspu Arabskiego oraz krajach Azji Południowo-Wschodniej. W Afryce zamieszkuje północną część kontynentu, a także atlantyckie wyspy (Azory, Madera, Wyspy Kanaryjskie). Jako gatunek ozdobny szczygła introdukowano również w Australii, Nowej Zelandii i Urugwaju. Polską populację tworzą ptaki osiadłe, osobniki żyjące na północy Europy i Azji migrują, a ich zimowiska znajdują się w basenie Morza Śródziemnego oraz na Półwyspie Iberyjskim.

W Polsce szczygieł jest ptakiem licznym, występującym jednak nierównomiernie w skali kraju. Krajowa populacja szacowana jest obecnie na około 830 tysięcy par. Zagęszczenie jego populacji na badanych obszarach waha się od 2 do 10 par na km² terenu. Najbardziej pospolity jest w południowej i południowo-wschodniej części kraju, a także na Kujawach i Żuławach. Siedlisko szczygła stanowią brzegi lasów, ogrody i aleje. Preferuje otwarte przestrzenie, porośnięte obficie chwastami. Gniazda zakłada wysoko w koronach drzew, a za budulec służą źdźbła traw oraz włosie wypasanych nieopodal zwierząt gospodarskich oraz żerujących w pobliżu siedliska szczygłów jeleniowatych i dzików.

Ptak w karmazynowej masce

Charakterystyczną cechą wyglądu szczygła, odróżniającą go już na pierwszy rzut oka od innych ptaków, jest jego mocno czerwona „twarz”, przez ornitologów określana maską. Oprócz piór w odcieniu karmazynu, ptak ten posiada na głowie również pióra czarne (wierzch oraz tył głowy) oraz białe (w pasie biegnącym od skroni przez podgardle aż po pierś). Tej samej barwy są także brzuch (z mniej lub bardziej wyraźną brązową przepaską) oraz kuper. Upierzenie grzbietu jest kasztanowobrązowe, korespondujące w ten sposób z przepaską na piersi). Ogon jest czarny w białe kropki, zaś pokrywy skrzydeł czarne, z mocno kontrastującymi elementami żółci.

Oset i łopian – przysmaki szczygła

Jak już wspomniałem we wstępie, szczygieł jest ptakiem, którego dieta składa się w znacznej mierze z pokarmu roślinnego. Są to głównie nasiona chwastów, zwłaszcza ostu i łopianu, ale również mniszków i cykorii. To właśnie zamiłowanie do nasion ostu, zauważalne już przez starożytnych przyrodników, przyniosło szczygłowi jego łacińską nazwę – carduelis wywodzi się od słowa carduus, oznaczającego właśnie oset.

Co ciekawe, samce i samiczki mają odmienne zwyczaje żywieniowe. Samce, mające nieco dłuższe dzioby, wybierają nasiona położone głębiej w koszyczkach chwastów. Z kolei samiczki żywią się tymi, które rosną na powierzchni rośliny. W ten sposób partnerzy nie rywalizują ze sobą o pokarm.

Wiosną i latem, czyli w okresie lęgów, szczygły stają się mięsożerne. Ma to zapewne związek z rosnącym wówczas zapotrzebowaniem na białko, jak i z okresową dostępnością owadów. Różnego rodzaju gąsienice, mszyce, muchy i drobne chrząszcze stanowią zresztą pokarm nie tylko osobników dorosłych, ale i piskląt.

Suplementacja jest ważna

O co chodzi? O wapń! Samiczki szczygłów są ptakami wyjątkowymi, bowiem po wykluciu się piskląt… zjadają skorupki jaj. Dzięki temu odzyskują część utraconych mikroelementów. Jest to głównie wapń, ale również węgiel, fosfor i magnez.

Do toków szczygły przystępują wcześnie, bo już w lutym i marcu. Samce śpiewają, co ma na celu zwabić samiczki, jeszcze w czasie, gdy ptaki skupione są w stadach. Oprócz „wrażeń artystycznych” szczygły starają się zaimponować potencjalym partnerkom również w sferze kulinarnej. Często dochodzi bowiem do rytualnego karmienia samiczek, co uważa się również za element wzmacniający relację między dwoma ptakami. Monogamiczne pary tworzone są na czas jednego sezonu, w którego trakcie odbywają się zazwyczaj dwa lęgi.

Jednorazowo samiczki składają cztery lub pięć nakrapianych jaj, które wysiadywane są przez 12-13 dni. W trakcie inkubacji samiec zajmuje się karmieniem partnerki oraz ochroną gniazda lub kolonii lęgowej. Po wykluciu piskląt oba ptaki rodzicielskie karmią je owadami, po upływie kilku dni w diecie młodych szczygłów pojawiają się również nasiona roślin. Po kilkunastu dniach podloty opuszczają gniazdo, przez pewien czas pozostając jeszcze pod opiekę rodziców.

Skok w bok z kuzynką

W okresie jesienno-zimowym szczygły łączą się w mieszane stada z przedstawicielami innych łuszczaków – ziębami, czyżami, dzwońcami, gilami. Ptaki te wspólnie poszukują pożywienia, odwiedzając wówczas pola uprawne i przydomowe ogrody. Zdarza się, że powstają wtedy pary ptaków innych gatunków, które już w lutym przystępują do lęgów. W ten sposób spotyka się w środowisku naturalnym hybrydy szczygła oraz jego kuzynów. Takie „mieszańce” często osiągają wiek dorosły, po czym przekazują geny obu swoich rodziców kolejnym pokoleniom ziarnojadów.

Czy szczygły są wiernymi partnerami? Powyżej napisałem o tym, że ptaki te tworzą pary monogamiczne. W okresie lęgowym pozostają jednak towarzyskie i zdarza im się tworzyć niewielkie kolonie lęgowe lub po prostu gniazdować w dużym zagęszczeniu. Sytuacja taka może mieć pewien wpływ na instynktowne zachowania samca, który w pewnych okolicznościach „dorobił się” sąsiedzkiego haremu.

Czyż, dzwoniec i gil – z tymi krewniakami z rodziny łuszczaków szczygły mogą się swobodnie krzyżować (fot. Franco Baresi, Francis C. Franklin – Wikimedia Commons).

Ptaki Ziemi Namysłowskiej #51