ONA – czyli o namysłowskiej architekturze
SŁUŻKA – termin architektoniczny, odnoszący się do pionowego elementu dostawionego do ściany lub filaru. Jego rolą jest przenoszenie części ciężaru z żeber sklepienia na ściany i podłoże. Służki wykonywane były z kamienia lub cegły.
Budujesz kościół? Pamiętaj o służkach!
Służki powszechnie stosowane były w sakralnym budownictwie europejskim od XI do XV wieku. Odnaleźć można je dzięki temu w obiektach romańskich i gotyckich. W początkowym okresie służki miały ogromne znaczenie konstrukcyjne. Zwiększały bowiem masę ścian, na których oparty był cały ciężar stropu. Wraz z rozwojem systemów konstrukcyjnych, gdy ciężar sklepienia coraz bardziej spoczywał na przyporach i filarach (a coraz mniej na ścianach) stopniowo rosła rola służki zwiększającej masę filaru, do którego była przytwierdzona. Rozwój sklepień i zwiększona liczba żeber (np. sklepienie kryształowe) spowodował powstanie wiązek służek, które (zazwyczaj schodząc do posadzki) otaczały cały filar (tzw. filar wiązkowy).
Służki zobaczyć można w kościele św. Apostołów Piotra i Pawła, największej gotyckiej świątyni Ziemi Namysłowskiej.
Łęki odciążyły służki
Wraz z zastosowaniem łęków przyporowych (po raz pierwszy w roku 1140), rola konstrukcyjna służek uległa zmniejszeniu, ponieważ większość ciężaru sklepienia przejęły właśnie łęki oporowe. Służki zakańczano więc na głowicy filarów oraz na ścianie, nad arkadami nawy głównej, podpierając je konsolami.
Po lewej: Motyw roślinny wzbogacający służkę. Po prawej: Głowica służki ozdobiona rzeźbą.
Bogato dekorowane elementy
We wczesnej architekturze gotyckiej służki wraz z żebrami stanowiły wizualną całość. Z czasem od żeber zaczęto oddzielać je głowicami: początkowo prostymi, później bogato dekorowanymi. Architekci, aby podkreślić charakter dekoracyjny służki ozdabiali je obrączkami, pierścieniami, motywami roślinnymi oraz konsolami.
Zdobienia wnętrz kościoła farnego na fotografiach z lat 30. XX wieku.
Skąd ta nazwa?
Polska nazwa tego rozwiązania architektonicznego pochodzi od „służka” – szczególnie zaufanego, wysoko postawionego dworzanina. Służkowie pełnili bardzo odpowiedzialne funkcje, np. szambelana, klucznika i łówczego. Podpierająca żebra i gurty służka konstrukcyjna pełni z kolei „rolę służebną” wobec łęku sklepiennego.
XIX-wieczny powrót do łask
Służki są charakterystycznymi elementami dla gotyckiej architektury sakralnej. Obecne są dzięki temu również w budowlach historyzujących, tworzonych w nurcie neogotyku. Przykładek XIX-wiecznego zastosowania służek jest np. kościół św. Jana Chrzciciela w Smogorzowie, wybudowany według projektu Alexisa Langera.
Źródła ilustracji: Archiwum Cyfrowe TPNiZN, Zasoby portali Fotopolska oraz Wikimedia Commons.
Literatura: 1. Słownik terminologiczny sztuk pięknych (red. K. Kubalska-Sulkiewicz), Warszawa 2005.
