ONA – czyli o namysłowskiej architekturze
LOKACJA – termin oznaczający w okresie XII, XIII i XIV wieku założenie nowej wsi lub miasta, a także przekształcenie już wcześniej istniejącej osady poprzez regulację przestrzenną i prawną.
Regulacja przestrzenna polegała na rozplanowaniu osady przez zasadźcę oraz wytyczeniu obszarów uprawnych. Regulacja prawna oznaczała nadanie prawa niemieckiego, przy jednoczesnym wyjęcie obszaru i ludności osady spod jurysdykcji i ciężarów prawa książęcego. Akt lokacji ogłaszany był w dokumencie wydanym przez władcę lub poprzez ustne oświadczenie wygłoszone np. na wiecu.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/1750-Panorama-1024x646.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/1750-Panorama-1024x646.jpg)
Prawa i obowiązki zasadźcy
Dokumenty lokacyjne były najczęściej umowami zawieranymi pomiędzy księciem lub biskupem a zasadźcą – zawierano w nich informacje o prawach , obowiązkach i dochodach zasadźcy wobec właściciela miasta lub wsi oraz pozostałych mieszkańców osady. Lokacja, jako nowa forma organizacji przestrzenno – prawnej, musiała być atrakcyjna zarówno dla właściciela, zarządcy oraz mieszkańców. Korzyści wynikające z nowolokowanych miejscowości dla księcia lub biskupa to przede wszystkim wpływy:
- – z rent płaconych z parcel i działek budowlanych,
- – z opłat kupieckich oraz targowych, – z czynszów rzemieślniczych,
- – z podatków młyńskich,
- – z opłat sądowych.
Zasadźca, którego zadaniem było sprowadzenie odpowiedniej liczby osadników zajmujących się handlem, produkcją rzemieślniczą, po sprawnie przeprowadzonej lokacji, mógł zostać sołtysem lub wójtem. Z powyższym urzędem wiązało się pełnienie funkcji publicznej – sędziego miejskiego. Zasadźca zostając sędzią pobierał część opłat sądowych, które stanowiły jego dochód. Korzyści majątkowe uzyskiwał również z wybranego przez siebie obszaru, na którym znajdowały się kramy rzemieślnicze, kramy kupieckie, młyny czy karczmy.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa1-1024x411.png)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa1-1024x411.png)
Liczne przywileje dla mieszkańców
Mieszkańcy otrzymywali własne sądownictwo, ziemię przeznaczoną na indywidualne dziedziczne działki oraz wolnizny, czyli zwolnienia z podatków na określony czas. Dodatkowo lokatorzy dostawali liczne przywileje, m.in. przywilej wolnego targu czy organizacji jarmarków, prawo mili oraz składu. Realizacja przedsięwzięcia lokacyjnego była zdaniem trudnym i kosztownym, zwłaszcza gdy nową miejscowość zakładano na tzw. „surowym korzeniu”.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa-2-1024x737.png)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa-2-1024x737.png)
Nie tylko na „surowym korzeniu”
Częstym zjawiskiem było przeorganizowanie istniejącej już osady według nowych regulacji wynikających z prawa niemieckiego. Wówczas dawna osada lub osiedle targowo-miejskie otrzymywało nazwę Starego Miasta (znamy to na przykładzie Namysłowa), a nową miejscowość lokowano na obszarze dotychczas niezasiedlonym. Sam termin pochodzi od łacińskiego słowa „locare” i oznacza „umieścić”.
Źródła ilustracji: Archiwum Cyfrowe TPNiZN, Atlas Historyczny Miast Polskich – Namysłów.
Literatura: 1. M. Fakowski, Lokacje miast na Dolnym Śląsku w XIII i XIV wieku, [w:] https://historykon.pl/lokacje-miast-na-dolnym-slasku-w-xiii-i-xiv-wieku/, [dostęp: 4 VI 2023 r.]; 2. M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986; 3. M. Młynarska-Kaletynowa, O procesach lokacyjnych miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej – Materiały z konferencji międzynarodowej w Lądku Zdroju 28-29 października 2002 roku (red. C. Buśko), Wrocław 2006; 4. R. Eysymontt, Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa-3-1024x695.png)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Mapa-3-1024x695.png)
Poprzedni artykuł z serii ONA – czyli o namysłowskiej architekturze
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Panoramy_Namyslowa_Namyslow_5697452-1024x442.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Panoramy_Namyslowa_Namyslow_5697452-1024x442.jpg)