ONA – czyli o namysłowskiej architekturze

LOKACJA – termin oznaczający w okresie XII, XIII i XIV wieku założenie nowej wsi lub miasta, a także przekształcenie już wcześniej istniejącej osady poprzez regulację przestrzenną i prawną.

Regulacja przestrzenna polegała na rozplanowaniu osady przez zasadźcę oraz wytyczeniu obszarów uprawnych. Regulacja prawna oznaczała nadanie prawa niemieckiego, przy jednoczesnym wyjęcie obszaru i ludności osady spod jurysdykcji i ciężarów prawa książęcego. Akt lokacji ogłaszany był w dokumencie wydanym przez władcę lub poprzez ustne oświadczenie wygłoszone np. na wiecu.

Prawa i obowiązki zasadźcy

Dokumenty lokacyjne były najczęściej umowami zawieranymi pomiędzy księciem lub biskupem a zasadźcą – zawierano w nich informacje o prawach , obowiązkach i dochodach zasadźcy wobec właściciela miasta lub wsi oraz pozostałych mieszkańców osady. Lokacja, jako nowa forma organizacji przestrzenno – prawnej, musiała być atrakcyjna zarówno dla właściciela, zarządcy oraz mieszkańców. Korzyści wynikające z nowolokowanych miejscowości dla księcia lub biskupa to przede wszystkim wpływy:

• – z rent płaconych z parcel i działek budowlanych,
• – z opłat kupieckich oraz targowych, – z czynszów rzemieślniczych,
• – z podatków młyńskich,
• – z opłat sądowych.

Zasadźca, którego zadaniem było sprowadzenie odpowiedniej liczby osadników zajmujących się handlem, produkcją rzemieślniczą, po sprawnie przeprowadzonej lokacji, mógł zostać sołtysem lub wójtem. Z powyższym urzędem wiązało się pełnienie funkcji publicznej – sędziego miejskiego. Zasadźca zostając sędzią pobierał część opłat sądowych, które stanowiły jego dochód. Korzyści majątkowe uzyskiwał również z wybranego przez siebie obszaru, na którym znajdowały się kramy rzemieślnicze, kramy kupieckie, młyny czy karczmy.

Liczne przywileje dla mieszkańców

Mieszkańcy otrzymywali własne sądownictwo, ziemię przeznaczoną na indywidualne dziedziczne działki oraz wolnizny, czyli zwolnienia z podatków na określony czas. Dodatkowo lokatorzy dostawali liczne przywileje, m.in. przywilej wolnego targu czy organizacji jarmarków, prawo mili oraz składu. Realizacja przedsięwzięcia lokacyjnego była zdaniem trudnym i kosztownym, zwłaszcza gdy nową miejscowość zakładano na tzw. „surowym korzeniu”.

Nie tylko na „surowym korzeniu”

Częstym zjawiskiem było przeorganizowanie istniejącej już osady według nowych regulacji wynikających z prawa niemieckiego. Wówczas dawna osada lub osiedle targowo-miejskie otrzymywało nazwę Starego Miasta (znamy to na przykładzie Namysłowa), a nową miejscowość lokowano na obszarze dotychczas niezasiedlonym. Sam termin pochodzi od łacińskiego słowa „locare” i oznacza „umieścić”.

Źródła ilustracji: Archiwum Cyfrowe TPNiZN, Atlas Historyczny Miast Polskich – Namysłów.

Literatura: 1. M. Fakowski, Lokacje miast na Dolnym Śląsku w XIII i XIV wieku, [w:] https://historykon.pl/lokacje-miast-na-dolnym-slasku-w-xiii-i-xiv-wieku/, [dostęp: 4 VI 2023 r.]; 2. M. Bogucka, H. Samsonowicz, Dzieje miast i mieszczaństwa w Polsce przedrozbiorowej, Wrocław 1986; 3. M. Młynarska-Kaletynowa, O procesach lokacyjnych miast w Europie Środkowo-Wschodniej, [w:] Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo-Wschodniej – Materiały z konferencji międzynarodowej w Lądku Zdroju 28-29 października 2002 roku (red. C. Buśko), Wrocław 2006; 4. R. Eysymontt, Kod genetyczny miasta. Średniowieczne miasta lokacyjne Dolnego Śląska na tle urbanistyki europejskiej, Wrocław 2009.

Poprzedni artykuł z serii ONA – czyli o namysłowskiej architekturze