ONA – czyli o namysłowskiej architekturze

W dzisiejszym odcinku zajmiemy się tematyką UKŁADÓW PRZESTRZENNYCH WSI. Pamiętać należy, że na powstawanie i rozwój miast oraz wsi wpływ miały czynniki: a) fizjograficzne (przyrodniczo-geograficzne) m.in. rzeźba terenu, układ rzek, klimat oraz b) społeczno-gospodarcze m.in. wydarzenia historyczne, rozwój techniki, rozwój demograficzny.

Układy przestrzenne wsi ustala się na podstawie rozmieszczenia gospodarstw oraz ich położenia w stosunku do gruntów ornych i dróg.

Kolonizacja na prawie polskim

W okresie wczesnego średniowiecza występowała tzw. kolonizacja na prawie polskim, która charakteryzowała się nieregularnym układem gruntów rolnych oraz brakiem rozplanowania osady wiejskiej. Cechą kształtu siedlisk wsi wczesnofeudalnych, które nie przeszły regulacji w średniowieczu, jest brak wyraźnego zarysu obszaru zabudowanego i stosowania jednostek miar używanych w średniowieczu. Siedliska te najczęściej były przystosowane do topografii terenu (powstawały np. w dolinach lub wzdłuż rzek). Według Bogdana Zaborskiego typy wsi sprzed kolonizacji na prawie niemieckim to owalnice, okolnice, ulicówki i wielodrożnice.

Kolonizacja na prawie niemieckim

W XIII i XIV wieku nastąpił dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego i miejskiego. Zakładanie nowych osad, często na prawie niemieckim, nowy układ gruntów (niwowy i łanowy), a także wprowadzenie trójpolówki, miały istotny wpływ na rozplanowanie osiedli wiejskich. Miało to związek z przemianami gospodarczymi, które objęły ówczesną Europę.

W osadnictwie na prawie niemieckim podstawową jednostką pomiaru, a zarazem planowania gruntów, był łan. Istniały różne rodzaje łanów, zróżnicowanych wielkością, w zależności od stosowanego prawa lokacyjnego). Sam termin „lokacja” wywodzi się z łacińskiego słowa „locare” (umieścić). Lokacja w sensie przestrzennym oznaczała założenie nowego osiedla od podstaw (tzw. na surowym korzeniu), jak i przebudowę istniejącej osady. Głównym typem wsi lokowanych (wg Zaborskiego) na prawie niemieckim były łańcuchówki, rzędówki oraz szeregówki.

Głuszyna to przykład występowania na obszarze Ziemi Namysłowskiej typu łańcuchówki

Do najliczniej występujących typów genetycznych kształtów wsi należy zaliczyć:

• okolnice – budynki na ich obszarze są zwarcie umiejscowione dookoła placu lub stawu, tworząc pierścień. Często pośrodku okolnicy znajduje się kościół i budynki użyteczności publicznej;
• owalnice – wsie, w których budynki mieszkalne są zwarcie umiejscowione dookoła placu, który w tym przypadku przyjmuje kształt wrzeciona. Centralny plac zakładano wokół jakiejś przeszkody naturalnej (rzeka, jezioro);
• ulicówki – wsie z budynkami po obu stronach drogi;
• wielodrożnice- to wsie, w których drogi mają nieregularny przebieg. Z kolei ich zabudowa występuje w sposób zwarty po obydwu ich stronach. Na środku często występuje plac, pełniący funkcję społeczno‐kulturalną;
• widlice – powstałe na rozwidleniach dróg, mających ponadlokalne znaczenie dla miejscowości. Jest niejako formą pośrednią między ulicówką, a wielodrożnicą;
• łańcuchówki (wieś łanów leśnych) – w których domy rozmieszczono nieregularnie wzdłuż drogi;
• rzędówki – ich zabudowa jest luźno rozmieszczona zazwyczaj po jednej stronie drogi;
• szeregówki – posiadają zwarcie ustawione zagrody, rozmieszczone wzdłuż prostej ulicy.