ONA – czyli o namysłowskiej architekturze
W dzisiejszym odcinku zajmiemy się tematyką UKŁADÓW PRZESTRZENNYCH WSI. Pamiętać należy, że na powstawanie i rozwój miast oraz wsi wpływ miały czynniki: a) fizjograficzne (przyrodniczo-geograficzne) m.in. rzeźba terenu, układ rzek, klimat oraz b) społeczno-gospodarcze m.in. wydarzenia historyczne, rozwój techniki, rozwój demograficzny.
Układy przestrzenne wsi ustala się na podstawie rozmieszczenia gospodarstw oraz ich położenia w stosunku do gruntów ornych i dróg.
Kolonizacja na prawie polskim
W okresie wczesnego średniowiecza występowała tzw. kolonizacja na prawie polskim, która charakteryzowała się nieregularnym układem gruntów rolnych oraz brakiem rozplanowania osady wiejskiej. Cechą kształtu siedlisk wsi wczesnofeudalnych, które nie przeszły regulacji w średniowieczu, jest brak wyraźnego zarysu obszaru zabudowanego i stosowania jednostek miar używanych w średniowieczu. Siedliska te najczęściej były przystosowane do topografii terenu (powstawały np. w dolinach lub wzdłuż rzek). Według Bogdana Zaborskiego typy wsi sprzed kolonizacji na prawie niemieckim to owalnice, okolnice, ulicówki i wielodrożnice.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306455076_5159086147525199_3927529363939109530_n-1024x503.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306455076_5159086147525199_3927529363939109530_n-1024x503.jpg)
Kolonizacja na prawie niemieckim
W XIII i XIV wieku nastąpił dynamiczny rozwój osadnictwa wiejskiego i miejskiego. Zakładanie nowych osad, często na prawie niemieckim, nowy układ gruntów (niwowy i łanowy), a także wprowadzenie trójpolówki, miały istotny wpływ na rozplanowanie osiedli wiejskich. Miało to związek z przemianami gospodarczymi, które objęły ówczesną Europę.
W osadnictwie na prawie niemieckim podstawową jednostką pomiaru, a zarazem planowania gruntów, był łan. Istniały różne rodzaje łanów, zróżnicowanych wielkością, w zależności od stosowanego prawa lokacyjnego). Sam termin „lokacja” wywodzi się z łacińskiego słowa „locare” (umieścić). Lokacja w sensie przestrzennym oznaczała założenie nowego osiedla od podstaw (tzw. na surowym korzeniu), jak i przebudowę istniejącej osady. Głównym typem wsi lokowanych (wg Zaborskiego) na prawie niemieckim były łańcuchówki, rzędówki oraz szeregówki.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306185076_5159133280853819_5200438437138525942_n.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306185076_5159133280853819_5200438437138525942_n.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/Gluszyna.png)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/Gluszyna.png)
Głuszyna to przykład występowania na obszarze Ziemi Namysłowskiej typu łańcuchówki
Do najliczniej występujących typów genetycznych kształtów wsi należy zaliczyć:
- okolnice – budynki na ich obszarze są zwarcie umiejscowione dookoła placu lub stawu, tworząc pierścień. Często pośrodku okolnicy znajduje się kościół i budynki użyteczności publicznej;
- owalnice – wsie, w których budynki mieszkalne są zwarcie umiejscowione dookoła placu, który w tym przypadku przyjmuje kształt wrzeciona. Centralny plac zakładano wokół jakiejś przeszkody naturalnej (rzeka, jezioro);
- ulicówki – wsie z budynkami po obu stronach drogi;
- wielodrożnice- to wsie, w których drogi mają nieregularny przebieg. Z kolei ich zabudowa występuje w sposób zwarty po obydwu ich stronach. Na środku często występuje plac, pełniący funkcję społeczno‐kulturalną;
- widlice – powstałe na rozwidleniach dróg, mających ponadlokalne znaczenie dla miejscowości. Jest niejako formą pośrednią między ulicówką, a wielodrożnicą;
- łańcuchówki (wieś łanów leśnych) – w których domy rozmieszczono nieregularnie wzdłuż drogi;
- rzędówki – ich zabudowa jest luźno rozmieszczona zazwyczaj po jednej stronie drogi;
- szeregówki – posiadają zwarcie ustawione zagrody, rozmieszczone wzdłuż prostej ulicy.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306386865_5159086200858527_4939792464035638657_n-1024x743.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306386865_5159086200858527_4939792464035638657_n-1024x743.jpg)
Źródła fotografii: Archiwum Cyfrowe TPNiZN, Fotopolska, Mapa Polski Targeo.
Literatura: 1. B. Zaborski, O kształtach wsi w Polsce i ich rozmieszczeniu, Kraków 1927; 2. H. Szulc, Typy wsi Śląska Opolskiego na początku XIX wieku i ich geneza, Warszawa 1968; 3. Procesy lokacyjne miast w Europie Środkowo – Wschodniej (red. C. Buśko, M. Goliński, B. Krukiewicz), Wrocław 2006.
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306325991_5158999734200507_1290326051512336068_n-1024x691.jpg)
![](https://namyslow.org.pl/wp-content/uploads/2023/09/306325991_5158999734200507_1290326051512336068_n-1024x691.jpg)