Pańszczyzna i system renty feudalnej na obszarze Ziemi Namysłowskiej

Pańszczyzna, jako forma renty feudalnej, przez kilka stuleci stanowiła fundament systemu gospodarczo-społecznego w Europie Środkowej.

Na Ziemi Namysłowskiej, położonej na Dolnym Śląsku, była jednym z głównych obciążeń chłopstwa od średniowiecza aż do XIX wieku, kiedy została zniesiona na mocy reform pruskich.

Świadczenia feudalne, obejmujące pańszczyznę, czynsz i rentę naturalną, wpływały na rozwój lokalnych folwarków i majątków ziemskich. Późniejszy proces likwidacji tych świadczeń miał dalekosiężne konsekwencje dla społeczeństwa, jak również gospodarki regionu.

System renty feudalnej na gruncie namysłowskim

Na Ziemi Namysłowskiej, podobnie jak w całej Rzeczypospolitej i na Śląsku, chłopi byli zobowiązani do świadczenia różnych form renty feudalnej. Można wyróżnić trzy podstawowe jej rodzaje:

• Renta odrobkowa (pańszczyzna) – najważniejsza forma obciążenia chłopów, polegająca na obowiązkowej pracy na rzecz właściciela ziemskiego. Chłopi zobowiązani byli do przepracowania określonej liczby dni w tygodniu na folwarku dworskim, wykonując prace
  polowe, np. siew, żniwa czy młócenie zboża. Wysokość renty zależała od wielkości gospodarstwa chłopskiego.
• Renta czynszowa – alternatywa dla pańszczyzny, która polegała na płaceniu właścicielowi ziemskiemu określonej sumy pieniędzy zamiast świadczenia pracy. Początkowo dotyczyła głównie bogatszych chłopów, ale w XIX wieku, w wyniku reform pruskich, stała się
  dominującą formą renty.
• Renta naturalna – świadczenie w postaci części plonów lub zwierząt gospodarskich na rzecz pana feudalnego. Występowała głównie jako uzupełnienie pańszczyzny, zwłaszcza w mniejszych wsiach.

Pańszczyzna była odrabiana w folwarkach i majątkach ziemskich, które pełniły funkcję centrów produkcji rolnej i hodowlanej. Na Ziemi Namysłowskiej istniało wiele takich posiadłości, z których kilka zasługuje na szczególną uwagę. Poświęćmy im więc nieco więcej osobnego miejsca.

Gręboszów

Gręboszów (do 1945 r. Grambschütz) był prywatnym majątkiem rycerskim, po raz pierwszy wzmiankowanym w źródłach w 1300 r. W XVI wieku należał do Mateusza von Scholz, męża Katarzyny von Nechler, wzmiankowanej w 1519 roku. Następnie przeszedł w ręce rodu von Kottulinski. W 1661 roku Helena von Kottulinski, jedyna córka Adama barona von Kottulinski z Gręboszowa, wyszła za Jana Adama von Posadowskiego (1636–1708), starostę księstwa brzeskiego, wnosząc majątek do jego dóbr. W kolejnych latach właścicielami byli przedstawiciele rodzin von Loos oraz von Prittwitz und Gaffron. Około 1790 roku majątek przeszedł w ręce Gustawa Adolfa hrabiego von Henckel – Donnersmarck, pochodzącego z protestanckiej linii rodu z Tarnowskich Gór i Świerklańca.

Po śmierci Gustawa Adolfa w 1813 roku majątek odziedziczyła jego starsza córka Eleonora, która wniosła go do majątku męża, Łazarza Jana Nepomuka von Henckel–Donnersmarck. Po jego śmierci w 1859 roku Gręboszów objął ich najstarszy syn Łazarz. W 1887 roku majątek
przeszedł na jego bratanka, Jana Edgara von Henckel – Donnersmarck (zm. 1911), za którego zarządu w latach 1903–1904 rozbudowano pałac Prittwitzów. Ostatnim właścicielem był Jerzy von Henckel – Donnersmarck, syn Jana Edgara.

Chłopi mieszkający we wsi byli zobowiązani do odrabiania pańszczyzny na rzecz właścicieli majątku. Oznaczało to obowiązkową, przeważnie nieodpłatną pracę na folwarku, obejmującą m.in. uprawę ziemi, hodowlę zwierząt, zbiory i inne zadania gospodarcze. Po uwłaszczeniu część chłopów mogła użytkować ziemię jako własność, a folwark kontynuował działalność, opierając się już tylko na pracy najemnej robotników.

Wilków Górny

Majątek w Wilkowie Górnym (do 1945 r. Ober-Wilkau) miał kilku właścicieli na przestrzeni wieków. W 1819 roku nabył go Otton Chrystian von Kuylenstiern, który w kolejnych latach ufundował klasycystyczny dwór. Rodzina von Kuylenstiern była szlacheckim rodem pochodzenia niemieckiego, znanym z posiadłości na terenie Śląska. Ich majątek w Wilkowie funkcjonował jako typowy folwark, gdzie chłopi odrabiali pańszczyznę. W kolejnych latach dwór przechodził liczne przebudowy. W 1910 i 1916 roku dostosowano go do nowych potrzeb właścicieli, w tym dobudowano balkon. Po II wojnie światowej majątek został znacjonalizowany i stopniowo popadał w ruinę. W czasach PRL nie prowadzono większych prac konserwatorskich, a jeszcze w latach 60. XX wieku budynek był w dobrym stanie. Jednak brak odpowiedniej opieki doprowadził do jego postępującej degradacji. W marcu 2016 r. pałac został ostatecznie rozebrany.

Niezachowany pałac w Wilkowie Górnym. Po lewej fotografia z lat 30. XX wieku, po prawej z roku 2010 (Fotopolska, Pałace Śląska).

Dąbrowa

Wieś w gminie Świerczów, której historia sięga XVI wieku. Majątek należał do rodzin szlacheckich Kotulińskich, Prittwitzów i Spiegelów. Do 1945 roku zarządzała nim rodzina von Heydebrand (jej własnością był również majątek ziemski w Jastrzębiu). Wokół folwarku rozciągał się park krajobrazowy, a tutejsi chłopi wykonywali prace polowe oraz liczne obowiązki, które związane były z utrzymaniem dworu. Pałac w Dąbrowie uległ zniszczeniu w roku 1945, a obecnie w jego miejscu znajduje się budynek szkoły podstawowej.

Bukowa Śląska

Miejscowość z renesansowym dworem istniejącym od 1588 roku, który został przebudowany w latach 1911–1912. Folwark był miejscem odrabiania pańszczyzny, a chłopi zobowiązani byli do pracy na polach należących do majątku.

Bukowa Śląska na dawnej pocztówce i fotografii. Na pocztówce (zasoby portalu polska-org.pl) przedstawiono kościół ewangelicki, pomnik poległych na frontach I wojny światowej mieszkańców wsi, kościół katolicki św. Jakuba Starszego, gospodę z masarnią Swobody oraz pałac (Polska-org.pl, Fotopolska).

Nie chcielibyśmy w przypadku każdego majątku szczegółowo objaśniać zawiłości genealogicznych związanych z prawami własności do tychże, jednak przykład Gręboszowa pozwala zobrazować, w jaki sposób dobra przechodziły między rodami poprzez małżeństwa,
dziedziczenie i posagi, jak w poszczególnych wsiach funkcjonowała pańszczyzna, wreszcie to, co miało istotny wpływ na strukturę własności ziemskiej oraz organizację pracy chłopów podległych właścicielom majątku.

Na plebańskim polu

Wśród majątków, w których chłopi odrabiali pańszczyznę, znajdowały się jednak nie tylko dobra szlacheckie, ale również kościelne. Przykładem mogą być dobra biskupów wrocławskich, do których należał m.in. Skoroszów. Wieś ta, znajdująca się dziś w
województwie wielkopolskim, była własnością biskupią w latach 1249–1527 oraz ponownie od 1662 do 1810 roku. Chłopi zamieszkujący Skoroszów byli zobowiązani do świadczeń na rzecz Kościoła, podobnie jak w dobrach świeckich – odrabiali pańszczyznę na folwarku
biskupim, uczestniczyli w pracach polowych i wykonywali inne obowiązki gospodarcze. System ten funkcjonował aż do sekularyzacji dóbr kościelnych na początku XIX wieku.

Opór chłopów wobec pańszczyzny

Co zrozumiałe, pańszczyzna często budziła sprzeciw ludności wiejskiej. Na Śląsku dochodziło do buntów chłopskich, takich jak ten w podopolskich Radoszowicach w 1722 roku. Tamtejsi włościanie odmówili odrabiania pańszczyzny, a w 1726 roku posunęli się jeszcze dalej, planując zająć zamek w Niemodlinie. Choć Radoszowice leżą poza Dolnym Śląskiem i Ziemią Namysłowską, podobne nastroje mogły występować również na terenie naszej „Małej Ojczyzny”.

Zniesienie obowiązku pańszczyźnianego

Proces znoszenia pańszczyzny w Prusach, do których należał powiat namysłowski (Kreis Namslau), rozpoczął się w 1807 roku dzięki reformom, które przeprowadzili dwaj królewscy ministrowie – Heinrich Friedrich Stein (1757-1831), a także Karl August Hardenberg (1750-1822). W 1811 roku wprowadzono edykty uwłaszczeniowe, które stopniowo przekształcały chłopów w właścicieli ziemi, którą wcześniej jedynie użytkowali.

Stein i Hardenberg – politycy niemieccy, którzy wdrażając często niepopularne reformy, przyczynili się do odbudowy pozycji Królestwa Prus (Wikimedia Commons).

Ostateczne uwłaszczenie miało miejsce w 1850 roku, co oznaczało koniec renty odrobkowej, a w konsekwencji pełne przejście na rentę czynszową. Likwidacja pańszczyzny miała istotne skutki społeczne, a także gospodarcze. Folwarki zaczęły funkcjonować na zasadach rynkowych, również chłopi uzyskali większą niezależność. Nie wszyscy jednak byli w stanie spłacić koszty uwłaszczenia, co doprowadziło do migracji do miast i zmiany struktury demograficznej regionu.

Jakie było znaczenie renty odrobkowej dla naszego obszaru?

Pańszczyzna na Ziemi Namysłowskiej była centralnym elementem systemu feudalnego. Po pierwsze, w sposób znaczący wpływała na codzienne życie chłopów. Z drugiej strony determinowała strukturę gospodarczą regionu. Folwarki i majątki ziemskie, takie jak te w Gręboszowie, Wilkowie, Dąbrowie czy Bukowie Śląskiej, organizowały pracę chłopów, którzy odrabiali rentę odrobkową, płacili czynsz lub oddawali część plonów w ramach renty naturalnej.

Reformy XIX wieku doprowadziły do stopniowego uwłaszczenia, a także do jednoczesnego przekształcenia systemu gospodarczego. Zniesienie pańszczyzny było przełomowym momentem, który zapoczątkował nowoczesne przemiany społeczne i gospodarcze w regionie, jednak – jak już wspomniano – początkowo tylko najbogatsi chłopi mogli sobie pozwolić na wykup ziemi.

Dziękujemy za zainteresowanie tym artykułem!

To już druga publikacja z naszej nowej serii, zatytułowanej „Jak wyglądało dawniej życie na śląskiej wsi?”. Zachęcamy do obserwowania naszej strony i profilu na Facebooku, komentowania, udostępniania, jak również do polecania znajomym (w żadnym wypadku nie jest to „pańszczyzna” do odrobienia). Kolejne teksty z cyklu pojawią się już wkrótce!

Poprzedni artykuł tej autorki

Zachęcamy do wspierania codziennej działalności naszego stowarzyszenia. Możecie to zrobić na przykład zapraszając działaczy TPNiZN na wirtualną kawę – https://buycoffee.to/tpnizn , a także przekazując na naszą rzecz 1,5% podatku (szczegóły na grafice poniżej).

Źródła internetowe: 1. D. Dąbrowski, Bukowa Śląska, [w:] https://www.palaceslaska.pl/index.php/wojewodztwo-opolskie/powiat-namyslowski/579-bukowa-slaska2, [dostęp: 21 III 2025 r.]; 2. D. Dąbrowski, Dąbrowa, [w:] https://www.palaceslaska.pl/index.php/wojewodztwo-opolskie/powiat-namyslowski/244-dabrowa-namyslowska2, [dostęp: 21 III 2025 r.]; 3. D. Dąbrowski, Gręboszów, [w:] https://www.palaceslaska.pl/index.php/wojewodztwo-opolskie/powiat-namyslowski/380-greboszow2, [dostęp: 22 III 2025 r.]; 4. D. Dąbrowski, Wilków, [w:] https://www.palaceslaska.pl/index.php/wojewodztwo-opolskie/powiat-namyslowski/1631-wilkow2, [dostęp: 21 III 2025 r.]; 5. Gmina Świerczów – historia, [w:] https://swierczow.pl/120/historia.html, [dostęp: 21 III 2025 r.].