Charakterystyka Pokoju na Górnym Śląsku i jego okolic #1

Ta niewielka miejscowość, znajdująca się zaledwie 30 minut jazdy samochodem od Opola, jest niezwykła, nie tylko ze względu na swoje położenia, ale i przebogatą historię. W Pokoju mieszkali nie tylko członkowie królewskiego rodu von Württemberg, ale też znany nie tylko na Śląsku fotograf Max Glauer (1867-1935). Tutaj też przyszły na świat inne znane osobistości. Warci wspomnienia są choćby geograf i kartograf Ferdinand von Richthofen (1833-1905), dyrygent i kompozytor – Siegfried Translateur (1875-1944), wreszcie twórca pierwszej w Europie rakiety napędzanej ciekłym paliwem Johannes Winkler (1897-1947).

Wpisały się one na stałe na kartach historii, tak jak i sam Pokój, którego właśnie ta historia doświadczyła szczególnie okrutnie. Dziś już nie zobaczymy pięknego pałacu rodziny von Württemberg, czy też budynków uzdrowiska. Niemniej jednak dzięki staraniom władz samorządowych rewitalizuje się rozległy park oraz ocalałe z pożogi wojennej zabytki. Mimo mocnego okaleczenia miejscowość wciąż jest piękna i wyróżnia się spośród wielu innych osad założonych w ramach kolonizacji fryderycjańskiej. Do dziś zachowały się min. dwa kościoły – katolicki i ewangelicki, a także cmentarze- ewangelicki, katolicki i żydowski. Gdzieniegdzie przetrwała również zabudowa z zachowanymi drobnymi szczegółami, które pozwoliły nam na opisanie dość interesujących tematów.

Dziś wieczorem chcielibyśmy przybliżyć Wam historię Pokoju do 1891 roku, a więc wtedy, kiedy była on u szczytu swojej świetności. Materiał który za chwile poznacie jest tłumaczeniem publikacji pt. „ Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien nebst Umgegend” autorstwa A. von Ballusecka, wydanej przez Ottona Skibe w Pokoju w 1891 roku. Ze względu na jej obszerność pozwolimy sobie podzielić ją na części. Zaznaczamy przy tym, iż mogą (choć nie muszą) trafić się błędy w tłumaczeniu, za co z góry przepraszamy. Zatem otwieramy wrota czasu i przenosimy się do dawnego Carlsruhe:

Pokój leży na Górnym Śląsku, między Stobrawą a Budkowiczanką, wznosi się 165 metrów nad poziomem morza, poniżej 50°04 szerokości geograficznej północnej i 35°30′ długości geograficznej wschodniej. Wraz ze swoimi 2 500 mieszkańcami jest bodaj najpiękniejszą leśną idyllą Górnego Śląska.

Przepiękny park i pałac, został nazwany na cześć z zmarłej w 1735 roku księżnej Sybilli Charlotty von Württemberg-Oels, córki księcia Fryderyka Ferdynanda von Württemberg-Weitlingen. Przyjeżdżając do miejscowości nikt nie powinien przegapić wizyty w pięknym starym pałacu, w którym znajduje się ogromna kolekcja obrazów i dobrze zachowanych drewnianych rzeźb. Przed pałacem znajduje się pamiątkowy słup, poświęcony książęcej parze Carlowi Christianowi Erdmannowi von Württemberg-Oels (1716-1792) i księżnej Marii Zofii Wilhelminie (1721-1793), obchodzącej 8 kwietnia 1791 r. złote gody. (…)

(…) W pobliżu dworca kolejowego w Pokoju znajduje się piec do wypalania cegieł, rur drenażowych wszystkich rozmiarów i cegieł klinkierowych, wyposażony we wszystkie nowoczesne środki techniczne, wszystko wykonane z doskonałego materiału, zbudowany w 1891 r. przez księcia Wilhelma von Württemberg (1828-1896). Na stacji kolejowej czekają dwa omnibusy hotelowe, które rozwożą przybyłych gości. Gdy zostawimy za sobą kolejową stację i wybierzemy pieszą wędrówkę, przez nowo powstałą, urokliwą ścieżkę prowadzącą prosto przez las, szybko dotrzemy do Alei Cesarzowej. Gdy skończy się las ujrzymy dwie rozległe łąki, będąc tutaj pierwszy raz jesteśmy zaskoczeni pięknymi lasami i dobrym powietrzem. Po zachodniej stronie, w pobliżu łąk, znajduje się dawna Willa Klotza z dużym ogrodem, która graniczy z lasem za nim, obecnie własnością Pani Fischer. W willi znajduje się założona przez nią, dobrze prowadzona szkoła średnia dla dziewcząt wraz z internatem. Potem ujrzymy będącą w posiadaniu przez księcia Nikolausa (1833-1903) willę zbudowaną z arystokratyczną prostotą, do której książę i jego żona, księżna Wilhelmina (1844-1892), przeprowadzili się w 1888 roku.

Kilka kroków dalej, w spokojnej okolicy, znajduje się duży budynek Helenenstift . We wcześniejszych czasach folwarczny browar został założony jako szpital w 1885 roku. W tym samym roku, 5 września, w rocznicę śmierci księżnej Heleny (1807-1880), zmarłej w 1880 roku, budynek został w jej imieniu i przekazany administracji. 1 sierpnia 1837 r. księżna założyła szkołę krawiecką w Helenenstift, dla biednych dziewcząt i dwa razy w tygodniu księżna przychodziła na zajęcia, bezpłatnie ucząc ich robienia na drutach, szycia i łatania dziur. Tuż za nim znajduje się Hôtel „Zur Stadt Meinungen”, zbudowany w 1795 roku przez księcia Eugena Friedricha (1758-1822) z ogrodem, w którym znajdują się wiekowe drzewa. Niedaleko znajduje się urokliwa jest leśniczówka, porośnięta winoroślą, a obok obrośnięty bluszczem dom, w którym wraz z rodziną mieszka lekarz zdrojowy, dr Graber.

Jeśli pójdziemy dalej ścieżką na prawo od tego domu, dojdziemy do byłej książęcej sali koncertowej z przylegającymi pomieszczeniami, w której obecnie mieści się czwarta klasa szkoły podstawowej oraz szkoła dla małych dzieci. Została ona założona 10 maja 1866 r. przez księżną Matyldę z domu Schaumburg-Lippe (1818-1881), żonę Eugena Erdmanna (1820-1875). Do szkoły uczęszczało 81 dzieci i była ona zarządzana zgodnie ze statutem przez radę powierniczą, a jej protektorem był książę Nikolaus. Po wschodniej stronie Alei Cesarzowej stoi willa zbudowana przez generała Klotza, która przeszła w posiadanie rodziny von Balluseck.

Kwadratowy pałac z większą okrągłą wieżą pośrodku i czterema mniejszymi na rogach stoi w centrum miejscowości, jest on własnością księcia Wilhelma, obecnego właściciela spółki Fidei-Commissdominion Carlsruhe, który ma 5 866 hektarów. Od pałacu jako centralnego punktu rozchodzi się promieniście osiem alejek; Aleja Cesarzowej, Aleja Brzeska, Aleja Zofii, Aleja Opolska, Aleja Luizy, Aleja Pałacowa oraz Aleja Kościelna. Ósma aleja została zamknięta i włączona w prywatny ogród księcia Wilhelma. Wokół pałacu rozciąga się ogród, wąska ścieżka dla pieszych ograniczona małymi kamiennymi pilastrami połączonymi żelaznymi łańcuchami oraz podjazd. Ponadto wokół niego stało osiem identycznych domów, jednopiętrowych, z łamanym dachem, zbudowanych w 1753 r., z których większość istnieje do dziś. Dom na zachód od cesarskiej Alei został przebudowany przez księcia Eugena (1788=1857) w 1822 roku i zajmowany przez niego aż do śmierci. Obecnie zajmuje go książę Wilhelm i jego szlachetna siostra, księżna Alexandrine Mathilde (1829-1913), urodzona 16 grudnia 1829 roku, przełożona domu dla dziewcząt z Oberstenfelde w Wurttembergii.
A. von Balluseck, Beschreibung von Carlsruhe in Oberschlesien nebst Umgegend, Verlag von Otto Skiba, Carlsruhe 1891.