Życie kobiet na dawnej śląskiej wsi

Tym razem zapraszamy do lektury artykułu herstorycznego, czyli poświęconego tematyce kobiecej. Przyjrzyjmy się razem temu, jak przez wieki wyglądały rola, a także pozycja kobiet na śląskiej wsi.

Wprowadzenie

Życie kobiet na dawnej śląskiej wsi było kształtowane przez wiele różnych czynników – od obowiązujących wówczas norm społecznych i kulturowych, przez ideologie narzucane przez państwo, aż po lokalne warunki ekonomiczne i codzienne realia życia. Śląsk, jako region o burzliwej historii i wielokulturowym charakterze, był miejscem, w którym oficjalne wzorce kobiecości – takie jak znane z czasów Cesarstwa Niemieckiego hasło „Dzieci, kuchnia, kościół” (Kinder, Küche, Kirche) – często rozmijały się z rzeczywistością. Ślązaczki miały pełnić rolę matek i gospodyń, ale wraz z rozwojem przemysłu i pojawieniem się nowych idei, wiele z nich zaczęło dążyć do większej kobiecej niezależności i aktywności poza domem.

Na Śląsku mieszkali obok siebie nie tylko Niemcy, Polacy, Żydzi i Czesi. Żyli tu także ludzie, którzy identyfikowali się po prostu jako Ślązacy, niezależnie od podziałów narodowych. Szczególnie na wsi, wśród ludności chłopskiej, tożsamość narodowa często nie była jasno określona. Dla wielu mieszkańców ważniejsze były lokalne więzi, język codziennych kontaktów czy religia niż przynależność do konkretnego narodu. Świadome poczucie tożsamości narodowej zaczęło się tam kształtować dopiero w drugiej połowie XIX wieku, a w niektórych przypadkach nawet później – pod wpływem szkół, Kościoła, prasy i działań państw narodowych. Ta różnorodność i płynność tożsamości wpływały również na sposób, w jaki kobiety postrzegały siebie i swoją rolę w rodzinie i społeczności. Inaczej odczuwały to w rodzinach o silnej orientacji niemieckiej, w inny sposób w polskich czy czeskich, zaś jeszcze inaczej w tych, gdzie dominowała lokalna, śląska tożsamość.

**Niedzielne popołudnie przy kartach u rodziny Wawroków. Łączany (Lankau), rok 1937** (zasoby Namslauer Heimatfreunde).

Obowiązki codzienne i rola społeczna

Na wsi kobiety były odpowiedzialne za prace domowe – prowadzenie kuchni, opiekę nad dziećmi, pranie, szycie, porządki, a także gospodarkę wiejską. Ich zadaniami były prace w ogrodzie, oporządzanie zwierząt gospodarskich, a także sezonowe obowiązki takie jak żniwa czy młócka. Status kobiecej pracy był często niedoceniany, choć codzienny wysiłek bywał ogromny. W tradycyjnych społecznościach wiejskich kobieta była „cieniem” rodziny, ponoszącym znaczący ciężar obowiązków niemal niezauważenie przez otoczenie. Zależnie od regionu i lokalnej tradycji kobiety zajmowały się również przędzeniem lnu, wyrobem świec, kiszeniem warzyw, a także edukacją domową dzieci. W rodzinach chłopskich często to właśnie kobiety przekazywały dzieciom podstawy czytania, pisania i uczyły pacierza.

**Pamiątkowa fotografia śląskiej rodziny – dawnych mieszkańców Jedłownika, od 1946 r. części Wodzisławia Śląskiego** (jedlownik.pl).

Industrializacja i praca zarobkowa

W drugiej połowie XIX wieku presja ekonomiczna sprzyjała kobiecej aktywizacji zawodowej. Wiele Ślązaczek znalazło wówczas zatrudnienie w fabrykach włókienniczych, hutach czy kopalniach. Często wykonywały one pracę fizyczną w niebezpiecznych warunkach za niższe stawki niż mężczyźni. W rezultacie kobieta wiejska musiała łączyć pracę zarobkową i obowiązki domowe, co spowodowało podwójne obciążenie psychofizyczne. Praca zarobkowa miała jednak również aspekt emancypacyjny. Umożliwiała kobietom kontakt z miejskim środowiskiem, dostęp do pieniędzy i nowych idei. Część kobiet z czasem zaczynała organizować się w grupy wsparcia, koła gospodyń wiejskich czy stowarzyszenia religijne i charytatywne, które pełniły funkcje edukacyjne i towarzyskie.

**Podczas I wojny światowej kobiety pracowały również w zakładach zbrojeniowych** (Meisterdrucke.pl).

Religijność i strój jako element tożsamości kobiecej

Religia była ważnym elementem tożsamości śląskich kobiet. Aktywnie uczestniczyły w nabożeństwach i parafialnym życiu, przekazując wartości religijne kolejnym pokoleniom. Strój – zwłaszcza odświętny – odzwierciedlał przynależność lokalną, stan cywilny i religijne zaangażowanie. Tym samym ubiór miał silną funkcję identyfikacyjną w społeczności wiejskiej. Ubrania kobiece różniły się zależnie od regionu: inne były stroje kobiet z Pszczyny, inne z okolic Opola. Szczególne znaczenie miały elementy symboliczne odzieży kobiecej, takie jak wianek u panien, czepiec u zamężnych kobiet, czy kolorystyka wskazująca na żałobę. Kobiety same wykonywały znaczną część garderoby, haftując i szyjąc przy pomocy tradycyjnych metod. Stanowiło to również formę przekazu kulturowego między pokoleniami.

Do kolorystyki dawnego namysłowskiego stroju ludowego nawiązali członkowie zespołu „Namysłowiacy”, już od 36 lat aktywnego na scenie artystycznej (archiwum Starostwa Powiatowego w Namysłowie).

Zasada „Kinder, Küche, Kirche” (3×K) i jej wpływ

Dziewiętnastowieczny model kobiety promowany przez powstałe w 1871 r. państwo cesarskie (II Rzeszę Niemiecką) – oparty był na trzech filarach: macierzyństwie, pracy domowej i religii. Szeroko propagowany przez system edukacyjny, media i instytucje system, przetrwał epokę w której powstał. Chętnie podtrzymywany był bowiem również w czasach nazistowskich. Na Śląsku, szczególnie w regionach objętych wpływem niemieckim, nacisk na ideologię 3×K identyfikował rolę kobiecej części społeczeństwa jako strażniczek domowego ogniska. W ten sposób przyczyniając się zresztą do ograniczenia autonomii obywatelek Niemiec. Kobieta idealna według tej ideologii miała być cicha, posłuszna i oddana rodzinie. Obowiązki wobec dzieci i męża miały charakter niepodważalny, a jakiekolwiek formy aktywności pozarodzinnej były traktowane jako odstępstwo od normy. Choć ten wzorzec był zewnętrznie narzucony, często był internalizowany przez kobiety jako „naturalna kolej rzeczy”. W rzeczywistości jednak wiele kobiet negocjowało swoją pozycję w ramach tej ideologii, adaptując ją do realiów codziennego życia.

**Fotografia portretowa rodziny z Chojęcina (Kojentschin) w dawnym powiecie sycowskim** (zbiory autorki).

Przemiany społeczne i dostęp do edukacji. Aktywność społeczna

Zmiany społeczne przełomu XIX i XX wieku, związane z ruchem emancypacyjnym, stopniowo umożliwiały kobietom dostęp do edukacji i działalności pozarodzinnej. Chociaż wciąż dominowały konserwatywne wzorce, proces ten przybliżał kobiety do sfery uprawnień politycznych i zawodowych. Powstawały pierwsze żeńskie szkoły elementarne, szkoły dla panien i kursy gospodarstwa domowego. Część bardziej zamożnych rodzin decydowała się na kształcenie córek w szkołach miejskich. Z czasem doprowadziło to do powstania pierwszej generacji inteligencji żeńskiej, wywodzącej się z rodzin chłopskich i robotniczych. Edukacja stawała się powoli środkiem społecznego awansu kobiet.

Mimo oficjalnej marginalizacji, kobiety często uczestniczyły w działaniach społecznych. Choć często uchodziły za bohaterki „drugiego planu”, ich znaczenie było fundamentalne. Ich działalność obejmowała także pracę w stowarzyszeniach katolickich, świeckich kołach samokształceniowych oraz nieformalnych sieciach wsparcia.

Getrud Staats (1859-1938), *Malarka*, zbiory Muzeum Miejskiego Wrocławia.

Podsumowanie

Kobiety na dawnej śląskiej wsi były osadzone w tradycyjnym porządku życia rodzinnego i religijnego. Pamiętajmy, że na Dolnym Śląsku dominował protestantyzm, zaś na Górnym katolicyzm). Realia ekonomiczne (zwłaszcza, gdy wielu mężczyzn znalazło się na frontach I i II wojny światowej) i prowadzone przez kobiety działania społeczne stopniowo zmieniały ich pozycję. Zasada 3×K określała, do jakich ról powinny się ograniczać, ale nie była w stanie całkowicie powstrzymać ich aktywności poza przestrzenią domową (a czasem wymuszała ją po prostu ekonomia). Historia Ślązaczek to historia kompromisu między narzuconym wzorcem kobiecości a autentycznym doświadczeniem życia. Często wymuszało ono podejmowanie społecznej, gospodarczej, a po I wojnie światowej również politycznej inicjatywy. Kobiety wiejskie, choć z zewnątrz podporządkowane, wewnętrznie rozwijały strategie przetrwania i wzmacniały lokalne wspólnoty.