Ptaki Ziemi Namysłowskiej #53
Bohaterką dzisiejszego artykułu z serii „Ptaki Ziemi Namysłowskiej” jest wąsatka (Panarus biarmicus). Poznajmy bliżej tego barwnie upierzonego ptaka.
Wąsatka: ptasia jedynaczka
Wąsatka to jedyny przedstawiciel ptasiej rodziny wąsatek. W przeszłości zaliczana była przez różnych badaczy do trzech innych kategorii systematycznych, tj. ogoniatek, tymaliowatych i pokrzewek. W Polsce żyją jedynie reprezentanci jedynie trzeciej z wymienionych rodzin. Pozostając w gronie pokrzewek, wąsatka byłaby bliską kuzynką opisywanej już na naszej stronie kapturki (Sylvia atricapilla). Okazuje się jednak, że genetycznie najbliższymi wąsatkom ptakami są skowronki.
Wąsatkom zapewne jest obojętne co sądzą o nich ornitolodzy (fot. Sylwester Kocot).
Pastelowy zawrót głowy
Kolorystykę upierzenia wąsatek można byłoby opisać jako brązową, gdyby nie pewne kontrastujące elementy. U samców są to jasnoszare głowa i kark, a także charakterystyczne czarne „wąsy”, którym te ptaki zawdzięczają swoją nazwę. Pióra na skrzydłach i ogonie są białe, brązowe i czarne. Znacznie skromniej ubarwione samice są upierzone na rdzawo-brązowo, podobnie wyglądają młode wąsatki w szacie juwenalnej (młodocianej). Młodego ptaka od samiczki można odróżnić po znacznie większej u „nastolatka” ilości czarnych piór na grzbiecie, jak również w okolicach oczu i dzioba (kantarek).
Młoda wąsatka w szacie juwenalnej (fot. Arkadiusz Górnik) oraz ptak dorosły (fot. Sylwester Kocot).
W Europie rozproszona, w Azji skoncentrowana
Na przełomie lat 70. i 80. XX wieku występowanie wąsatki na terenie Polski opisywano w sposób następujący:
Dotąd stwierdzona na niektórych jeziorach Mazur, Pomorza i na Dolnym Śląsku, w szerokim pasie trzcin.
J. Sokołowski, Ptaki Polski, Warszawa 1979, s. 50.
Po upływie przeszło 45 lat od wydania pracy profesora Sokołowskiego sytuacja uległa znaczącej zmianie na korzyść wąsatek. Zamieszkują one już nie tylko tereny wymienione prze cytowanego zoologa, ale również znaczne obszary wschodniej części kraju. Ptaki rozpowszechniły się również na Pomorzu, a odizolowane populacje spotkać można w Polsce centralnej i okolicach Głogowa.
Jeśli chodzi o obszar Ziemi Namysłowskiej, to nie dysponujemy na tę chwilę danymi, potwierdzającymi lęgową obecność wąsatki. Inaczej ma się sprawa z osobnikami przelotnymi lub zimującymi, które zimą i wczesną wiosną spotykane są np. nad Zalewem Michalickim.
Rozproszenie poszczególnych populacji jest zresztą cechą charakterystyczną zasięgu występowania tego gatunku. Wąsatki zamieszkują wszystkie kraje europejskie poza Portugalią i Irlandią. W Azji spotkać można je zaś w zwartym pasie biegnącym od dawnych republik radzieckich Kaukazu i Azji Centralnej, aż po Mongolię i wschodnie Chiny. Zimowiska znajdują się częściowo poza terenami lęgowymi, co oznaczone zostało na poniższej mapie osobnym kolorem. Wąsatki żyjące w Polsce są ptakami osiadłymi lub odbywającymi nieregularne wędrówki.
Wąsatka w Polsce: skromnie, ale stabilnie
Krajowa populacja wąsatki szacowana jest obecnie na około 2 100 par. Stanowi to zaledwie 0,3% liczebności europejskiej, przekraczającej 700 tysięcy par. Jako tereny szczególnie „obfite” w występowanie wąsatek już profesor Sokołowski wskazywał Holandię, a także południowo-wschodnią Europę. Porównując dane z lat 2010 i 2020 zaobserwować można stabilny, niezmienny stan polskiej populacji.
W Polsce żyje obecnie około 2 100 par wąsatek (fot. Sylwester Kocot).
Na diecie sezonowej
W okresie lęgowym wąsatki żywią się w dużej mierze pokarmem zwierzęcym – owadami i pajęczakami. Karmią też nimi pisklęta. Jesienią i zimą pożywieniem stają się nasiona roślin, porastających okolice akwenów wodnych. Do trawienia twardszych nasion wąsatka jest co ciekawe przystosowana anatomicznie. Ściany jej żołądka wyłożone są twardymi płytkami, które wraz z połykanymi drobnymi kamykami pomagają rozdrabniać pokarm.
Poza okresem lęgowym wąsatki żywią się pokarmem roślinnym (fot. Arkadiusz Górnik).
Wokaliści metalowi mają branie
Interesujące, w jaki sposób opisane zostały odgłosy wabiące, wydawane przez samce wąsatek:
Znamienne „DZYN”, podobne do uderzania w metalową wibrującą blaszkę lub dzwonek.
J. Sokołowski, Ptaki Polski, Warszawa 1979, s. 50.
Wąsatkowe dzwonienie przypada do gustu nie tylko przyradnikom, ale również samiczkom. Dorosłe ptaki łączą się w pary na okres sezonu lęgowego. Jest on stosunkowo długi, trwa bowiem od marca-kwietnia do sierpnia-września. W tym czasie wąsatki wyprowadzają nawet cztery lęgi, w których składane jest od trzech do dziewięciu jaj.
Gniazda budowane są wśród trzcinowisk, zaledwie kilka lub kilkanaście centymetrów nad lustrem wody. W tym środowisku wąsatki spędzają praktycznie całe życie, wyłączając okresowe migracje lub poszukiwanie nowych siedlisk. Gniazdo ma kształt głębokiego koszyka, budowanego z suchych liści trzciny lub innych roślin, a wyścielonego kłosami (a jakże, trzcinowymi) oraz puchem (również zdobywanym po sąsiedzku, na przykład z pałek).
Charakterystyczną cechą piskląt wąsatek jest to, że wykształciły one… mechanizm kolejkowy. Po nakarmieniu przez dorosłego ptaka pisklę przesuwa się na koniec kolejki, aby ewentualny kolejny kąsek otrzymać już po posileniu się przez rodzeństwo.
Wąsatki bardzo szybko opuszczają gniazdo (12-13 dni po wykluciu), również wcześnie osiągają dojrzałość płciową. Młode z pierwszego wiosennego lęgu mogą same przystąpić do reprodukcji już jesienią tego samego roku!
Podczas jednego sezonu lęgowego wąsatki mogą dochować się ponad 30 młodych (fot. Arkadiusz Górnik).
Autorzy fotografii: Sylwester Kocot i Arkadiusz Górnik.
Literatura: 1. J. Sokołowski, Ptaki Polski, Warszawa 1979, s. 50-51; 2. T. Wilk, T. Chodkiewicz, A. Sikora, P. Chylarecki, L. Kuczyński, Czerwona lista ptaków Polski, Marki 2020, s. 144 i 153; 3. Wąsatka, [w:] https://pl.wikipedia.org/wiki/Wąsatka, [dostęp: 2 III 2025 r.].
W poprzedniej części cyklu „Ptaki Ziemi Namysłowskiej” bliżej poznaliśmy szczygła.
