Czas Pionierów #10

W „jubileuszowej”, dziesiątej odsłonie cyklu „Czas Pionierów”, chciałbym zaprezentować Państwu dalszy ciąg historii Stronnictwa Demokratycznego. Tym razem poznamy dzieje namysłowskiego koła tego powstałego w 1937 r. ugrupowania politycznego.

1 czerwca 1945 zorganizowałem zebranie organizacyjne…

Kierowana przez Tomasza Nowackiego „Grupa Inicjatywna” przybyła do Namysłowa 29 lub 30 kwietnia 1945 r. Po upływie miesiąca, w dniu 30 maja 1945 r., przejęła z rąk Armii Czerwonej władzę w powiecie. Już dwa dni później odbyło się zebranie, które tak po latach wspominał ówczesny sekretarz powiatu, Kazimierz Giecewicz (1912-1964):

1 czerwca 1945 zorganizowałem zebranie organizacyjne Stronnictwa Demokratycznego. Był to mój pierwszy krok w organizacji życia partyjnego. 36 osób podpisało deklaracje. Powołano Powiatowy Komitet. Zostałem jego prezesem, sekretarzem wybrano kolegę Stepczuka [Bolesława, żył w latach 1903-1974 – przyp. red.], późniejszego długoletniego przewodniczącego PK. O ile znam historię poszczególnych Powiatowych Komitetów SD, pierwszy Powiatowy Komitet na Dolnym Śląsku powstał w Namysłowie. W bardzo krótkim czasie lokal SD [przy ul. Długiej 29, obecnie Stanisława Dubois 27 ] stał się ośrodkiem życia kulturalnego i towarzyskiego.

K. Giecewicz, W Namysłowie, [w:] Trudne dni: Wrocław 1945 r. we wspomnieniach pionierów, t. 1, Wrocław 1960.

Z treścią wspomnień ówczesnego prezesa PK SD w Namysłowie koresponduje artykuł Romana Smolskiego pt. Stronnictwo Demokratyczne na Dolnym Śląsku w 1945 r., opublikowany w 1985 r. na łamach Śląskiego Kwartalnika Historycznego „Sobótka”. Z ustaleń Smolskiego wynika, że w naszym mieście początkowo powstało koło partyjne, szybko przekształcone w organizację powiatową. Już niedługo potem składać miało się ono z 14 kół. Dwóch miejskich (zapewne w Namysłowie i Kluczborku), 9 wiejskich, oddziału gromadzkiego oraz środowiskowych zrzeszeń kolejarzy i leśników. Do końca 1946 r. obszar działania PK SD w Namysłowie znacznie przekroczył granice powiatu. Obejmował nie tylko dolnośląskie miasteczka Bierutów i Syców, ale także położone wówczas w sąsiednim województwie śląskim Kluczbork i Pokój.

Liczebność organizacji namysłowskiej w październiku 1945 r. wynosiła 43 członków. Porównując dane z czerwcem tegoż roku wzrosła więc jedynie o 7 osób. W całym okręgu dolnośląskim (województwo wrocławskie utworzono oficjalnie dopiero 28 czerwca 1946 r.) w 9 kołach zrzeszonych było łącznie 495 członków SD. W Jeleniej Górze, Legnicy i Namysłowie działały koła powiatowe (Powiatowe Komitety SD). Z kolei we Wrocławiu, Brzegu, Kłodzku, Oleśnicy, Trzebnicy i Wałbrzychu samodzielne koła miejskie. Do końca 1945 r. liczebność partii w okręgu dolnośląskim wzrosła do 573 członków. Powstały też dwa nowe koła – w Kowarach (wówczas Krzyżatka) oraz zrzeszenie kolejowe we Wrocławiu. Spadła z kolei liczba członków SD w namysłowskim PK – do 41 osób.

Dolnośląskie początki

Powiatowy Komitet Stronnictwa Demokratycznego w Namysłowie nie był oczywiście zawieszony w próżni. Tymczasowy Zarząd SD dla obszaru Dolnego Śląska powstał w Trzebnicy już miesiąc wcześniej – 29 kwietnia 1945 r. Stało się to w trakcie spotkania, o którym w swej relacji wspomniał obecny na nim Kazimierz Giecewicz. Prezesem TZ SD został H. Rydzewski (były dyrektor Banku Spółdzielni Zarobkowej w Kielcach), wiceprezesem W. Jurcewicz, sekretarzem Franciszek Żyłko, zaś skarbnikiem W. Sadowski. Powołano też wówczas komisje: rewizyjną, porozumiewawczą i weryfikacyjną.

Po przeniesieniu się władz okręgowych z Trzebnicy do Legnicy, w ślad za nimi podążyli czołowi działacze SD. Pewnym zmianom uległ wówczas (tj. w połowie czerwca 1945 r.) skład TZ. Jako, że działalność Tymczasowego Zarządu SD na Dolnym Śląsku prowadzona była zasadniczo bez wiedzy kierownictwa centralnego, można było ją traktować jako samowolkę. Sytuację uregulowano latem 1945 r. Najpierw w Legnicy powstał Podkomitet Wojewódzkiego Zarządu, a następnie 16 sierpnia odbyło się zebranie organizacyjne koła SD we Wrocławiu. Wreszcie 22 września prezes Rydzewski przekazał uczestnikom I Walnego Zebrania informację o tym, że koło wrocławskie posiada prerogatywy Zarządu Okręgu. Uprawnienia te nadane zostały mu jedynie na czas do 1 stycznia 1946 r., kiedy to odbyć miały się wewnątrzpartyjne wybory.

Wcześniej, bo 10 grudnia 1945 r. odbyło się we Wrocławiu spotkanie aktywu terenowego Stronnictwa Demokratycznego. Delegacja namysłowska przybyła na nie jako najliczniejszy komitet powiatowy w województwie, dumnie prezentując partyjnym kolegom swój dorobek organizacyjny.

W powiatowej radzie narodowej

9 sierpnia 1946 r. odbyło się inauguracyjne posiedzenie Powiatowej Rady Narodowej w Namysłowie. Podczas uroczystości odbywającej się w budynku dawnego niemieckiego starostwa przy ulicy Długiej (obecnie Urząd Miejski przy ul. Stanisława Dubois 3) ślubowania złożyło 37 radnych. Wielu spośród nich było reprezentantami partii politycznych, wśród nich znalazło się co najmniej czterech radnych Stronnictwa Demokratycznego (Idzi Matysiak, Konrad Psyk, Aleksander Pankiewicz oraz Bolesław Stepczuk). Pozostali radni reprezentowali różne organizacje i stowarzyszenia, luźno związane z partiami.

Kolejne posiedzenie PRN odbyło się 29 sierpnia, wtedy też dokonano wyboru jej władz. Na mocy „klucza partyjnego” stanowisko przewodniczącego Prezydium przypadło radnemu SD – objął je Aleksander Pankiewicz (1910-1984). Wiceprzewodniczącym został reprezentujący SL Ignacy Kolerski, zaś członkami Kazimierz Kuliński (PPS), Stefan Pękala (PPR) i Bolesław Stepczuk (SD). Co ciekawe, w grudniu 1946 r. PRN liczyła 39 radnych, dwóch jej nowych członków było nominantami SD.

Ważną rolę w strukturach władzy odgrywał w latach 1945-1946 powiatowy lider SD, czyli Kazimierz Giecewicz. Podczas swojego pobytu w Namysłowie, trwającego od 30 kwietnia 1945 r. do 12 grudnia 1946 r. był on sekretarzem Starostwa Powiatowego w Namysłowie (początkowo działającego jako Biuro Pełnomocnika Rządu RP na Obwód nr 9). W ramach obowiązków służbowych Giecewicz kierował kancelarią referatów: społecznego, politycznego, administracyjnego, prawnego i wyznaniowego. Wraz ze swoją żoną, Haliną Giecewicz-Łupkowską (1912-1998), włączył się także w organizowanie życia kulturalnego miasta i powiatu.

Niewiele wcześniej, bo podczas odbywającego się w lipcu 1946 r. kongresu Stronnictwa Demokratycznego, sekretarz KP SD w Namysłowie Bolesław Stepczuk wybrany został do Rady Naczelnej jako reprezentant województwa wrocławskiego. Stanowisko to zajmował on do co najmniej 1949 r., kiedy to odbył się II kongres partii. Smutne było to zresztą wydarzenie, naznaczone kapitulacją Stronnictwa wobec dalszej walki o wpływy na polskiej wsi.

Gminy stojące kością w gardle

Pamiętamy o tym, że SD posiadało silną reprezentację w Powiatowej Radzie Narodowej. Podobnie wyglądała sprawa w aparacie administracyjnym i państwowym, a także w organach przedstawicielskich niższego szczebla. Mowa tu o Miejskiej Radzie Narodowej w Namysłowie oraz w Gminnych Radach Narodowych. Ich siedzibami były w latach 1946-1954 następujące wsie: Bąkowice, Biestrzykowice, Głuszyna, Michalice, Siemysłów, Smarchowice Wielkie, Strzelce oraz Wilków. W kwietniu 1947 r. przedstawicielami SD było 45 spośród 137 radnych MRN i GRN. W lutym 1948 r. partia miała 38 swoich reprezentantów wśród 91 radnych. Spadek ogólnej liczebności rad wiązać można ze zmniejszeniem ich składu osobowego. Drugą ewentualnością jest wzrost liczby radnych bezpartyjnych.

Dodatkowo, co warto wspomnieć, dwóch spośród ośmiu wójtów gmin wiejskich było członkami SD. Co ciekawe, były to osoby niechętne do współpracy z komunistami, co obrazuje cytat z kwietnia 1948 r.:

„Współpracę z SD można nazwać ciągłą, cichą walką, kryjącą się pod pozorami obustronnej uprzejmości. Dwie gminy, gdzie wójtowie należą do SD, stoją nam kością w gardle, wskutek ciągłego utrudniania i paraliżowania naszej pracy.”

Wspomniane powyżej dwie gminy, których wójtowie byli działaczami Stronnictwa Demokratycznego, to zapewne gminy Michałków (obecnie Michalice) i Głuszyna, a wspomniani decydenci to Leon Wójcik i Józef Gutowski. W latach 1945-1946 organizacją rad szczebla gminnego zajmowali się specjalnie w tym celu oddelegowani członkowie Powiatowej Rady Narodowej. Radnych SD przydzielono do utworzenia miejskiej rady w Namysłowie (Aleksander Pankiewicz) oraz rady gminnej w Głuszynie (Michał Narowski). Na przełomie 1946 i 1947 r. funkcjonowały już stałe organy władzy samorządowej. Na szczeblu gminnym reprezentowane było również SD. GRN w Michałkowie kierował wówczas Władysław Gajewski, a GRN w Głuszynie Tomasz Przeworski. Wiceprzewodniczącego spośród „demokratów” posiadały rady w Bąkowicach i Strzelcach, zaś w Namysłowie, Biestrzykowicach, Siemysłowie, Smarchowicach Wielkich i Wilkowie radny SD był członkiem prezydium.

Działacze związkowi i spółdzielczy

Osobno wymienić należy dwa pola działalności Stronnictwa Demokratycznego, w których odgrywało ono ważną rolę.

Pierwsze z nich to związki zawodowe. Wspomniane zostały już koła partyjne tworzone przez namysłowskich kolejarzy i leśników. W lipcu 1946 r. pośród 182 członków związków zawodowych, którzy byli członkami którejś z partii, aż 100 należało do SD. W grudniu 1946 r. było to 100 osób na 235, w kwietniu 1947 r. już zaledwie 50 na 195. Niemniej nadal był to udział zauważalny.

Wprost przeciwnie wyglądała sytuacja w „Samopomocy Chłopskiej”. W lipcu 1946 r. SD posiadało w SCh jedynie 40 członków, pośród 740 „partyjnych”. Na przełomie 1946 i 1947 r. liczebność zachowano przy wzroście upartyjnienia związku – do 910 osób. Jednak na początku 1947 r. nastąpiła eksplozja popularności SD. W kwietniu tego roku aż 600 spośród 1570 członków związku było działaczami Stronnictwa. Porównując te dane z poprzednim okresem, widzimy, że przy stagnacji PPR i PPS wzrósł udział członków SD (o 540 osób) i SL (o 100 osób).

Wszędobylski Kazimierz Giecewicz „znalazł czas” także na działalność w Spółdzielni Spożywców, mając na myśli zapewne ówczesny Związek Gospodarczy Spółdzielni RP, popularny „Społem”. Oddajmy mu głos:

„Niezależnie od pracy w Starostwie i SD byłem organizatorem, wiceprezesem Zarządu i doradcą prawnym Spółdz[ielni] Spożywców, która w m-cu IX 45 r, liczyła 23 zakłady i sklepy a w roku 1946 liczba ich przekraczała 50.„

K. Giecewicz, Życiorys, datowany na 14 stycznia 1963 r., Zbiory Muzeum Historycznego – oddział Muzeum Miejskiego Wrocławia, nr inw. MH-III-1012.

Co ciekawe, SD nie posiadało swoich sympatyków wśród funkcjonariuszy Milicji Obywatelskiej i Urzędu Bezpieczeństwa. Dominował tam zdecydowanie PPR, co czwarty „mundurowy” należał z kolei do PPS.

Warto wspomnieć o sztandarze, który Powiatowy Komitet Stronnictwa Demokratycznego w Namysłowie otrzymał 19 października 1947 r. Uroczysta gala odbyła się w sali Teatru Miejskiego w Namysłowie, czyli w obecnym hotelu „Polonia” przy ul. Obrońców Pokoju 28. Sztandar, ufundowany przez członków partii przy udziale sympatyzujących z nią mieszkańców, w imieniu Centralnego Komitetu SD wręczył Bolesławowi Stepczukowi minister aprowizacji Włodzimierz Lechowicz (1911-1986).

Partyjny front już nie taki jednolity…

Działalność partii rozwijała się w dalszym ciągu, co najmniej do końca roku 1947. W świetle sprawozdania starosty namysłowskiego Mikołaja Dawidiuka za miesiąc październik tegoż roku zobaczyć można, że Stronnictwo Demokratyczne nie ograniczało swojej aktywności jedynie do środowiska miejskiego. Prowadziło również ożywioną działalność „w terenie”, powołując do życia komitety gminne oraz koła wiejskie. Te ostatnie funkcjonować miały wówczas „w wielu wsiach powiatu”.

W lutym 1948 r. Komitet Powiatowy PPR bez ogródek informował o działaniach wymierzonych w Stronnictwo Demokratyczne, a podejmowanych często we współpracy z najsłabszą partią w powiecie namysłowskim – Stronnictwem Ludowym:

Współpraca z SD przybiera ostatnio coraz większą rozbieżność z powodu wypierania ich przez naszą partię i SL z terenu wiejskiego. Starania o złagodzenie sporów na miejscu nie dały jak dotychczas żadnego rezultatu.

Miało to na celu ograniczenie wpływów SD na wsi, nawet kosztem wzrostu poparcia dla „ludowców”. Już w listopadzie 1947 r. stosowana była inna taktyka, polegająca na podbieraniu SD co aktywniejszych działaczy. Wydaje się, że działania tego rodzaju prowadzone były wcześniej również w kierunku przeciwnym, znane są nam zresztą do dnia dzisiejszego jako jedna z podstawowych form walki politycznej.

Po wyjeździe Giecewicza, który objął funkcję wicestarosty trzebnickiego, nowym prezesem PK SD w Namysłowie został 12 grudnia 1946 r. Bolesław Stepczuk. Funkcję tę pełnił on do roku 1949. Kolejnym liderem Stronnictwa Demokratycznego w naszym powiecie był Aleksander Dobrowolski (1898-1983), kierujący jego działalnością w latach 1949-50. Do Namysłowa pochodzący z okolic Grodna Dobrowolski przybył prawdopodobnie w roku 1946. Przez kolejne trzy lata pracował jako kierownik referatu prawnego tutejszego oddziału Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Następnie prowadził kancelarię obrońcy sądowego (w latach 1949-1950) oraz pełnił rolę radcy prawnego Powiatowego Związku Gminnych Spółdzielni w Namysłowie. Jak widzimy, Stronnictwu Demokratycznemu udało się na naszym terenie zachować pewne wpływy w „Samopomocy Chłopskiej” co najmniej do przełomu lat 40. i 50. XX wieku.

Słowem podsumowania

Na zakończenie należy podkreślić fakty. Z całą pewnością, dzięki zaangażowaniu lokalnych działaczy, z Kazimierzem Giecewiczem na czele, namysłowskie struktury Stronnictwa Demokratycznego charakteryzowały się w latach 40. XX w. stosunkowo silną pozycją. W konsekwencji pozwalało to tej niewielkiej w skali kraju partii na rywalizację o wpływy z ówczesnymi hegemonami – Polską Partią Robotniczą i Polską Partią Socjalistyczną. Dalszy rozwój SD został jednak zahamowany z jednej strony przez odpływ aktywniejszych członków, z drugiej przez międzypartyjną rywalizację ugrupowań, formalnie zjednoczonych w ramach Bloku Stronnictw Demokratycznych. Swoją działalność SD (partia istnieje do dnia dzisiejszego) prowadziło jednak nadal, o czym zaświadczą zapewne wspomnienia dawnych członków i współpracowników stronnictwa.