Życie śląskiej wsi w czasach Wielkiej Wojny #3

W trzecim odcinku artykułu poświęconego życiu śląskiej wsi w czasie I wojny światowej przyjrzymy się m. in. zagadnieniom konfliktów narodowościowych, sytuacji politycznej, a także kwestii trafiających na Śląsk jeńców wojennych.

Represje polityczne i administracyjne na śląskiej wsi

W śląskich wsiach, zamieszkałych przez społeczności o mieszanym składzie narodowym i etnicznym (m.in. Niemcy, Polacy, nieokreśleni narodowościowo Ślązacy, Żydzi, a także Czesi), polityka administracji wojennej konsekwentnie dążyła do ograniczania przejawów konkurencyjnych nurtów narodowo-politycznych. W praktyce oznaczało to zawieszenie nauczania w języku polskim, zamykanie bibliotek i czytelni, zakaz organizowania spotkań stowarzyszeń, wreszcie inwigilację ze strony urzędników państwowych i lokalnych oddziałów policji.

Podejrzenie o działalność na rzecz „sprawy polskiej” (dążenie do emancypacji narodowej osób czujących się Polakami) niejednokrotnie skutkowało pomówieniami o szpiegostwo na rzecz Rosji lub Francji. Prowadziło w rezultacie do aresztowań profilaktycznych oraz wydaleń poza teren powiatu lub prowincji.

Wielu lokalnych działaczy polskich znalazło się na listach przeznaczonych do internowania lub objęcia ścisłą kontrolą policyjną. Uchwytny źródłowo przykład Namysłowa, w którym podczas wojny zamknięto kilka bibliotek i czytelni polskich, jest tylko jednym z przykładów szerszej strategii realizowanej na całym obszarze Dolnego i Górnego Śląska.

Przemiany postaw politycznych i krystalizacja ruchów narodowych

Pomimo presji germanizacyjnej, po 1916 roku wraz z nasilającym się kryzysem militarnym i gospodarczym Rzeszy, na Śląsku coraz silniej odżywały tendencje nacjonalistyczne. Mam tu na myśli zarówno środowiska polskie, jak i niemieckie.

Rozwijały się lokalne komórki samopomocowe i kulturalne, powstawały polskie rady ludowe, organizacje oświatowe. Przykładem może być założone w październiku 1917 r. w Opolu Towarzystwo Oświaty na Śląsku. Aktywne były również ruchy religijne, które łączyły działania polityczne z aktywnością oświatowo-patriotyczną.

W ten sposób wojna przyczyniła się do intensyfikacji życia społecznego. Mimo represji tworzyły się podwaliny dla przyszłych inicjatyw politycznych. Po wojnie odegrały one fundamentalną rolę w formowaniu się II Rzeczypospolitej na przyłączonych do niej obszarach Śląska.

Jeńcy wojenni i obozy jenieckie na terenie Śląska i ziemi namysłowskiej

Charakterystycznym elementem pejzażu śląskiej wsi czasów wojny stali się jeńcy wojenni, pochodzący praktycznie ze wszystkich krajów ententy (m. in. Brytyjczycy, Francuzi, Rosjanie). Ze względu na upadek wielu miejscowych gospodarstw po wywózce mężczyzn na front, państwo niemieckie szeroko wykorzystywało pracę jeńców wojennych. Kierowano ich do sezonowych i stałych prac rolniczych, budowy infrastruktury, a nawet napraw drogowych czy oporządzania folwarków.

W regionie namysłowskim miejscowi gospodarze wielokrotnie relacjonowali obecność niewielkich grup jeńców. Przydzielani byli oni do konkretnych majątków ziemskich oraz chłopskich rodzin przez wojskowe urzędy pracy.

Chociaż większość dużych obozów jenieckich znajdowała się poza granicami samego powiatu namysłowskiego, część archiwów, a także kronik parafialnych wymienia przypadki pobytu jeńców także w tej okolicy. Szczegółowe dane, odnoszące się m.in. do rejestrów pracy przymusowej, list przydziałowych oraz lokalnych raportów administracji wojskowej, przechowywane są obecnie w Archiwum Państwowym w Opolu. Niektóre z lokalnych parafii nadal posiadają w swoich zasobach poniemieckie księgi kościelne, stanowiące również cenne źródło informacji.

Pobyt jeńców dokumentowany jest także w relacjach mieszkańców Jakubowic (do 1945 r. Jakobsdorf) i Smarchowic Wielkich (Gross Marchwitz), gdzie do prac polowych na terenie majątków wielkopowierzchniowych skierowano jeńców rosyjskich i francuskich. Uzupełniające dane rejestracyjne dostępne są w międzynarodowych bazach Czerwonego Krzyża i państwowych bazach archiwalnych.

Straty demograficzne i przymusowe migracje

Liczba ofiar I wojny światowej wśród śląskiej ludności wiejskiej była bardzo wysoka. Z danych archiwalnych i lokalnych monografii wynika, że tylko w powiecie namysłowskim straty sięgały 2 000-2 500 mężczyzn. Z tego 300-350 osób to mieszkańcy samego Namysłowa. Mając na uwadze to, że w 1910 r. liczba mieszkańców powiatu wynosiła 33 452 osoby, przyjąć należy, że w czasie wojny zginęło przeszło 7% społeczności ówczesnego Kreis Namslau. W wypadku samego miasta Namysłowa byłoby to niecałe 6%.

Każda wieś doświadczyła podobnego dramatu. Wystarczy przywołać Smarchowice Wielkie, gdzie w okresie jednego roku ginęło na froncie od kilku do kilkudziesięciu mężczyzn. Tablice na ocalałych pomnikach wojennych do dziś przypominają o personaliach poległych.

Fale wojennych przesiedleń (przymusowych i dobrowolnych), a także migracji po zakończeniu działań wojennych sprawiły, że wiele rodzin nigdy nie wróciło już do swych domów. Niektóre wsie ulegały procesowi wyludnienia lub zmieniały całkowicie swój skład etniczny i demograficzny.

Literatura: 1. Historia Śląska (red. M. Czapliński), Wrocław 2007; 2. Z. Hojka, Sytuacja polityczna ludności polskiej na Górnym Śląsku w latach 1918–1919, [w:] Rocznik Muzeum „ Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”, tom 6 (2018), s. 9-23; 3. Encyklopedia województwa śląskiego (red. R. Kaczmarek), tom 3, Katowice 2016; 4. J. Żarnowski, Zarys dziejów społecznych ziem polskich 1914-1918 – Królestwo Polskie, [dostęp: 23 X 2025 r.]; 5. M. P. Adamczyk, Namysłowskie pomniki wielkiej wojny. Upamiętnienia poległych w czasie I wojny światowej na terenie powiatu namysłowskiego, Wrocław–Opole 2025.

Poprzedni artykuł z cyklu: Życie śląskiej wsi w czasach Wielkiej Wojny #2