Odpusty na śląskich wsiach – między sacrum a codziennością
Odpusty na śląskich wsiach od wieków były czymś więcej niż tylko wydarzeniem religijnym. Choć ich korzenie tkwiły głęboko w tradycji kościelnej, w rzeczywistości splatały się z codziennym życiem mieszkańców, ich potrzebami społecznymi, kulturowymi i rodzinnymi. Były świętem, na które czekano miesiącami. W czasach, gdy życie w rytmie natury i pracy na roli wypełniało niemal cały rok, odpust stawał się wyczekiwaną przerwą od trudów codzienności — chwilą wspólnoty, radości i duchowego oddechu.
Geneza i wymiar religijny
W sensie religijnym odpust był wydarzeniem niezwykle doniosłym. Polegał na uzyskaniu darowania kar doczesnych za grzechy odpuszczone już w sakramencie pokuty. Tradycja odpustów na Śląsku sięga średniowiecza, a ich oficjalne organizowanie rozpowszechniło się po soborze trydenckim. Kościół zachęcał wiernych do gromadzenia się na specjalnych mszach i procesjach, nadając odpustom charakter wspólnotowy i duchowy.
Na wsiach śląskich odpusty wiązano ściśle ze świętem patrona parafii. W miejscowości Toszek na odpust św. Katarzyny Aleksandryjskiej (25 listopada) przygotowywano nie tylko uroczystą sumę odpustową, ale także procesję z figurą świętej, którą obnoszono wokół rynku i kościoła. Mieszkańcy przystępowali masowo do spowiedzi i komunii, wierząc w duchowe oczyszczenie i łaskę patronki.
W Świętej Annie pod Leśnicą — największym sanktuarium maryjnym Górnego Śląska — odpust ku czci św. Anny (26 lipca) miał charakter regionalnej pielgrzymki. Przybywały tu grupy ze Śląska Opolskiego, Śląska Cieszyńskiego, a nawet z Czech i Moraw. W czasie odpustu odprawiano msze w języku polskim i niemieckim. Pielgrzymi przychodzili pieszo całymi rodzinami, niosąc chorągwie i śpiewając pieśni maryjne.
W Żernicy odpust ku czci św. Michała Archanioła był obchodzony bardzo uroczyście, z osobnym nabożeństwem za zmarłych parafian. W Wielowsi szczególną tradycją było święcenie pól podczas odpustowego tygodnia, co miało zapewnić urodzaj.
Święto całej społeczności
Jednak dla mieszkańców wsi odpust był także wielkim wydarzeniem społecznym. W Pszczynie, przy parafii Wszystkich Świętych, odpust łączono z dużym kiermaszem. Już tydzień przed głównym dniem wokół kościoła wyrastały rzędy straganów. Sprzedawano różańce, obrazki świętych, ale też pierniki w kształcie serca, drewniane koniki, wstążki i pachnące mydła. Był to czas intensywnych przygotowań: domy sprzątano od piwnic po strychy, a obejścia przyozdabiano świeżo malowanymi płotami.
Na szczególną uwagę zasługuje także odpust na Pólku pod Bralinem — niewielkim sanktuarium maryjnym położonym pośród pól na historycznym Dolnym Śląsku. Drewniany kościół z 1711 roku, zbudowany na planie krzyża greckiego i otoczony charakterystycznymi podcieniami, od wieków przyciąga pielgrzymów. Odpusty ku czci Matki Bożej Szkaplerznej i Narodzenia NMP gromadzą wiernych z całego regionu, stając się nie tylko wydarzeniem religijnym, ale także okazją do wspólnej modlitwy, spotkań rodzinnych i podtrzymywania lokalnych tradycji.
W Rudach Raciborskich odpust Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (15 sierpnia) był największym wydarzeniem w roku. Cystersi organizowali uroczystości religijne, a później festyny ludowe z muzyką i tańcami. Odpust w Rudach trwał kilka dni — codziennie odprawiano msze dla różnych grup pielgrzymów: rolników, młodzieży, rzemieślników.
W Przyszowicach i Żernicy dzieci z niecierpliwością wyczekiwały „odpustowych bud” pełnych kolorowych piszczałek i drewnianych zabawek. W każdej budzie panował gwar, a dzieci po zakupie trąbek natychmiast próbowały swoich sił w robieniu hałasu ku uciesze (i często frustracji) dorosłych.
Podczas odpustu św. Wawrzyńca w Kochanowicach tradycyjnie wypuszczano w niebo wiązki balonów z przyczepionymi kartkami z modlitwami, co nadawało wydarzeniu szczególnie uroczysty charakter.
Wydarzenie pokoleniowe
Odpust był wydarzeniem pokoleniowym. W Pilchowicach po mszy odpustowej całe rodziny spotykały się na uroczystych obiadach, gdzie przy stole omawiano rodzinne sprawy i planowano przyszłe wesela. Było to także okazją do rozstrzygania drobnych spraw majątkowych — ustalano darowizny dla dzieci, umawiano przyszłe podziały pól.
Młodzież traktowała odpust jako moment prezentacji. W Zabrzegu, przy okazji odpustu św. Józefa, organizowano zabawy taneczne w remizie strażackiej. Były to wydarzenia, na które młodzi długo się przygotowywali: dziewczęta szyły nowe suknie, a chłopcy kupowali najlepsze buty. Wiele małżeństw zaczynało się od pierwszego spojrzenia właśnie na odpuście.
W Szałszy czy Paniówkach popularne było także organizowanie wieczornych spotkań przy ognisku po zabawie tanecznej — z gitarą, śpiewami i pieczonymi kiełbaskami.
Aspekt gospodarczy i rzemieślniczy
Odpusty były również ważnym wydarzeniem gospodarczym. W Łubiu odpust św. Bartłomieja stawał się okazją do największego w roku targu, gdzie sprzedawano narzędzia rolnicze, tkaniny i wyroby rękodzielnicze. Handlarze zjeżdżali się z Gliwic, Tarnowskich Gór i Opola.
W Krzanowicach garncarze wystawiali swoje misy, dzbany i kafle, które znajdowały klientów nawet z dalekich stron. Garnki z Krzanowic były cenione za trwałość i prostotę, często zamawiano całe komplety naczyń weselnych.
W czasie odpustów zawieszano także lokalne spory. Nawet zwaśnieni sąsiedzi w dniu odpustu dzielili się kołaczem lub częstowali winem. Odpust miał więc także rolę społeczną — jako święto pojednania i wspólnoty.
Zmiany w XX wieku
Wymiana ludności, mająca po roku 1945 w niektórych zakątkach Śląska wymiar niemalże zupełny, doprowadziła do sytuacji, w której powstały nowe tradycje odpustowe. Część z nich przywędrowała również z osadnikami i przesiedleńcami, przybywającymi także na obszar powiatu namysłowskiego ze wszystkich zakątków II Rzeczypospolitej. Przykładem jest np. odpust celebrowany w Ligocie Książęcej 15 sierpnia, w święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – patronki tutejszego kościoła. W centrum uwagi znajduje się wówczas obraz Matki Boskiej Otyńskiej, przywieziony przez przesiedleńców z miejscowości Ottynia (dawne województwo stanisławowskie).
Do sanktuarium maryjnego w Ligocie Książęcej co roku odbywa się piesza pielgrzymka (zasoby portali Fotopolska.eu oraz Namysłów-Fakty).
Wraz z upływem czasu, szczególnie w XX wieku, charakter odpustów zaczął się zmieniać. W Bojszowach odpust św. Jana Chrzciciela w latach 70. XX wieku zyskał charakter festynu — z koncertami i zabawami tanecznymi. Karuzele, strzelnice i loterie stały się nieodłącznym elementem.
W Łazach pod Zabrzem podczas odpustu św. Anny organizowano wielkie loterie fantowe, a głównymi nagrodami były rowery i radia. Dzieci i dorośli kupowali losy z nadzieją na wygraną, a stragany kusiły kolorowymi watami cukrowymi, piernikami i ręcznie robionymi zabawkami.
Podobne zmiany zaszły w Orzeszu i Stanicy, gdzie odpusty zaczęto łączyć z obchodami dnia dziecka lub dożynkami, tworząc z nich wielkie lokalne festyny.
Tradycja dziś
Dzisiaj odpusty na śląskich wsiach nadal mają swoje miejsce. W Świerklańcu podczas odpustu Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny organizowane są procesje uliczne i rodzinne festyny. Parafianie noszą feretrony, dzieci sypią kwiatki, a orkiestry dęte grają marsze.
W Toszku pielęgnuje się tradycję dekorowania ulic girlandami, a w Świętej Annie kontynuowane są msze w różnych językach, przypominające o wielokulturowym charakterze regionu. Organizowane są także inscenizacje dawnych pielgrzymek, pokazy dawnych tańców ludowych i konkursy na najlepszy tradycyjny strój śląski.
Dla starszych odpust jest wspomnieniem dzieciństwa i młodości, dla młodszych — okazją do poznawania lokalnej kultury i tradycji, które mimo upływu czasu, nie tracą swojego piękna, jednak nie mają już tak doniosłego znaczenia społecznego i rodzinnego jak w ubiegłych wiekach, z uwagi na postępującą sekularyzację społeczeństw i dostępność innych form rozrywki.
Literatura: 1. G. Odoj, Świętowanie odpustów parafialnych w Pszczyńskiem, [w:] Studia etnologiczne i antropologiczne, nr 3, 1999, s. 59-70; 2. A. Lerch-Wójcik, Odpusty parafialne, bonclok.pl/slaskie-tradycje/obrzedy-zwyczaje-i-wierzenia/229-odpusty-parafialne.html [Dostęp: 13.05.2025 r.]; 3. Lokalne tradycje i zwyczaje, krainadinozaurow.pl/146/lokalne-tradycje-i-zwyczaje.html [Dostęp: 13.05.2025 r.]; 4. A. Dziarmaga, Odpustów wiejskich czar, www.niedziela.pl/artykul/31045/nd/Odpustow-wiejskich-czar [Dostęp: 13.05.2025 r.].
