Życie śląskiej wsi w czasach Wielkiej Wojny #2

Prezentujemy drugi odcinek artykułu poświęconego warunkom życia na śląskiej wsi w trakcie I wojny światowej. Choć konflikt nie dotknął Śląska bezpośrednio, jego mieszkańcy musieli na co dzień zmagać się z problemami przyniesionymi przez wojnę.

Wzory kulturowe, religijność i tożsamość

Poprzedni odcinek zakończył opis zmiany roli kobiet, która nastąpiła w efekcie I wojny światowej. We wstępie do drugiej odsłony artykułu chciałabym przez chwilę kontynuować ten wątek. Choć cesarskie państwo niemieckie narzucało wzorce kobiecości, czyli tzw. model 3×K („Kinder, Küche, Kirche” – dzieci, kuchnia, kościół), realia wojny wymusiły rozszerzenie żeńskich ról do obszarów dotąd zdominowanych przez mężczyzn. Kobiety wiejskie nie tylko adaptowały się do nowych zadań, ale przełamywały tradycyjne ograniczenia, zdobywając doświadczenie zarządcze, edukacyjne i społeczne.

Jednocześnie religijność i uczestnictwo w obrzędach kościelnych wciąż stanowiły fundamenty ich tożsamości. Kobiety aktywnie uczestniczyły w życiu parafialnym, przekazując wartości chrześcijańskie i elementy kultury śląskiej. Przez strój, modlitwę i kultywowanie zwyczajów świątecznych, kobiety stawały się strażniczkami ciągłości tradycji w czasach burzliwych przemian.

Mobilizacja mężczyzn do wojska

Na obszarach wiejskich mobilizacja była zjawiskiem powszechnym. Do armii wcielano praktycznie wszystkich mężczyzn w wieku poborowym, bez względu na deklarowaną narodowość czy przekonania polityczne. Już w sierpniu 1914 r. mieszkańcy ziemi namysłowskiej, podobnie jak inni Ślązacy, otrzymywali powołania zarówno do jednostek frontu zachodniego, jak i wschodniego.

Kampania mobilizacyjna była dobrze zaplanowana, a jej realizacja opierała się na lokalnych urzędach i biurach werbunkowych. Liczebność wcielonych była wysoka; szacunki powiatowe z ziemi namysłowskiej wskazują, że w czasie wojny zmobilizowano kilka tysięcy mężczyzn.

Wyjazd z domu rodzinnego, często w nieznane, prowadził do dezintegracji wspólnoty i utraty siły roboczej. W perspektywie kilku lat przynieść miał poważne straty demograficzne. Sytuacja szczególnie dramatyczna okazała się po ogłoszeniu powszechnego poboru dla kolejnych młodszych roczników pod koniec wojny. Kierowano wówczas na front nawet 16-17-letnich chłopców (roczniki 1901-1902).

Wojenna codzienność przyniosła nie tylko fizyczne straty. Skutkowała także trwałymi zmianami w strukturze rodzinnej, dziedziczeniu majątków, pojawieniu się wdów i sierot. Dlatego w czasie wojny stopniowo wzrastało społeczne znaczenie pomocy sąsiedzkiej oraz wsparcia wspólnot parafialnych i gminnych.

Dyscyplina i kontrola

Stan wojenny na Śląsku oznaczał nie tylko podporządkowanie władzom wojskowym, ale także wprowadzenie rygorystycznej dyscypliny w życiu codziennym. Swobody obywatelskie i działalność polityczna zawieszano lub silnie ograniczano. Zakazywano wydawania polskojęzycznych gazet, a każda próba przejawu polskiej tożsamości narodowej wiązała się z możliwością aresztowania. Zdarzały się również wypadki oskarżeń o szpiegostwo, internowania lub przymusowej pracy na rzecz wojska.

Szeroko stosowane represje dotyczyły w szczególności przedwojennych aktywistów polskich, lokalnych liderów społecznych i nauczycieli, którzy byli regularnie inwigilowani. W wielu przypadkach rodziny osób podejrzewanych o działalność propolską były szykanowane, a nawet zmuszane do publicznego odcięcia się od polskiej mowy i obyczajów.

Niedobory żywnościowe, przymusowe rekwizycje, wymiana handlowa

Już w latach 1915-1916 system aprowizacji żywności radykalnie się załamał. Władze niemieckie przejęły pełny nadzór nad produkcją, transportem oraz rozdziałem podstawowych towarów spożywczych. Doprowadziło to do rekwizycji zbóż, ziemniaków, bydła, koni, wreszcie do przymusowego wykupu płodów rolnych po zaniżonych cenach. Produkty te wysyłano głównie do dużych miast, a zwłaszcza bezpośrednio na zaplecze frontu, pozostawiając na wsiach częstokroć jedynie minimalne normy przydziałowe.

Powszechne były przypadki wymiany barterowej. Na żywność chłopi wymieniali narzędzia rolnicze, ubrania, opał, rośliny uprawne czy nawet środki finansowe po preferencyjnych kursach. Na wsiach szybko powstawał czarny rynek, służący zarówno obronie ekonomicznej przed głodem, jak i zaopatrzeniu w konieczne dobra z pominięciem reglamentacji państwowej.

W szczytowym okresie wojny, zwłaszcza w latach 1917-1918, reglamentacja dotyczyła już niemal wszystkich artykułów spożywczych oraz codziennego użytku. Mieszkańcy zmuszeni byli wówczas do stosowania substytutów żywnościowych, tzw. „ersatzów” (zamienników). Często nie posiadały one jakiejkolwiek wartości odżywczej ani smakowej.

Strajki, bunty, reakcje administracji

W odpowiedzi na drastyczną sytuację żywnościową, już od roku 1917 coraz częściej dochodziło do strajków chłopskich, odmów wykonania obowiązkowych dostaw i manifestacji głodowych.

Chłopi, popierani przez działaczy społeczeństwa wiejskiego, domagali się poprawy zaopatrzenia, jak również zniesienia najbardziej uciążliwych świadczeń na rzecz wojska i państwa.

Administracja wojskowa reagowała często represyjnymi środkami: wzmożoną kontrolą, konfiskatami oraz aresztami organizatorów protestów. Takie działania skutkowały narastającą frustracją, a także stopniowym pogorszeniem relacji między władzą a społecznościami lokalnymi. Nie przynosiły jednak poprawy warunkom życia na śląskiej wsi.

Literatura: 1. M. Czapliński, Pierwsza wojna światowa, [w:] Historia Śląska (red. M. Czapliński), Wrocław 2007; s. 378-384; 2. L. Błaszyk, Wspomnienie dawnego Wilkowa (tłumaczenie tekstu autorstwa dawnego mieszkańca o nazwisku Grunwald), [dostęp: 13 X 2025 r.]; 3. Problem Śląska podczas I wojny światowej, [dostęp: 5 X 2025 r.]; 4. Z. Hojka, Sytuacja polityczna ludności polskiej na Górnym Śląsku w latach 1918–1919, [w:] Rocznik Muzeum „ Górnośląski Park Etnograficzny w Chorzowie”, tom 6 (2018), s. 9-23.

Poprzedni artykuł z cyklu: Życie śląskiej wsi w czasach Wielkiej Wojny #1